Bizancjum ok. 500-1024. Отсутствует

      Dwie inne religie, pozostające pod wpływem judaizmu i chrześcijaństwa, a które pozostały od nich różne, obracały się wokół pojęcia „najwyższego bóstwa” i pojęcia „hanifija”. Niewiele można powiedzieć o wierze w „najwyższe bóstwo” w starożytnej Arabii poza tym, że tak, jak i gdzie indziej na Bliskim Wschodzie524, co podtrzymują nadal niektórzy religioznawcy, bóg zwany Allahem cieszył się większą czcią i miał wyższy status niż inne bóstwa arabskiego panteonu, oraz że był czczony jako bóg, do którego każdy mógł się zwracać w przypadku szczególnej potrzeby525. Na temat hanifija mamy więcej informacji526. Koran twierdzi, że była to religia Abrahama i wiąże ją z jednej strony z wiarą w jedynego Boga, a z drugiej z odrzuceniem bałwochwalstwa i wyrzeczeniem się kultu słońca, księżyca i gwiazd. W szczególności, co wydaje się być jej najważniejszą cechą, hanifija odzwierciedla nie pragmatyczne nastawienie do religii, jak to już zostało opisane powyżej – w którym bóg (-owie) był (-li) otoczeni kultem jedynie dlatego, że oczekiwano z jego (ich) strony wsparcia w zaspokojeniu świeckich potrzeb, pozostających poza kontrolą jednostki – ale raczej uległe poddanie się i wiarę w Boga ze względu na niego samego. Niemniej jednak hanifija jest czymś zdecydowanie odmiennym od judaizmu i chrześcijaństwa. W wielu miejscach Koranu zwolennik hanifija (hanif) jest ukazany jako ktoś równy muzułmaninowi, a w jednym z wariantów kanonicznego tekstu Koranu słowo hanifija zastępuje słowo islam na określenie „prawdziwej religii”527. Inne źródła sugerują, że hanifowie istnieli w różnych częściach Arabii, i że ruch ten tworzyły raczej jednostki niż religijne społeczności oraz że Mekka była już ważnym ośrodkiem dla jego stronników. Inne szczegóły na temat tej religii są już mniej godne zaufania i nie ma dowodu pozwalającego łączyć hanifija z południowoarabskimi inskrypcjami stanowiącymi dowód kultu boga zwanego Ar-Rahman, „miłosiernego”, którego imię jest jednym z muzułmańskich imion Boga. Ale fakt, że tradycja muzułmańska na temat hanifija ukazuje niektórych z nich jako osoby wątpiące w misję, albo wręcz jako wrogów Mahometa sugeruje, że religię powinno postrzegać się tylko jako późniejszą zapowiedź proroczą, albo jako próbę uporządkowania pogańskiej przeszłości.

      Ważnym w tej sprawie jest świadectwo Sozomena, historyka kościelnego zmarłego przed 448 rokiem. Pisząc z fortecy w Gazie w południowej Palestynie, tak skomentował zasady arabskiej religii:

      Związek z judaizmem może odzwierciedlać skłonność do powiązania fałszywej wiary z machinacjami Żydów529. Jeżeli natomiast chodzi o religię Abrahamową poświadczoną, jakby mimochodem, w powyższym tekście, który ma jedynie charakter okolicznościowy, a sam Sozomen napisał go na długo przed świadectwem Koranu, to przeciwnie, piśmiennictwo muzułmańskie może odnosić się do stałych, monoteistycznych tendencji występujących na terytorium Arabii, aby się zdystansować od wcześniejszych monoteistycznych wierzeń, teraz postrzeganych jako konkurencyjne.

      Życie gospodarcze w Arabii

      Trudnym zadaniem jest podanie uogólnionej definicji pojęcia „gospodarki” arabskiej, odkąd wewnętrzna sytuacja gospodarcza na obszarze półwyspu zmieniała się jak w kalejdoskopie w zależności od zmieniającego się miejsca pobytu danej grupy. Ważnym czynnikiem był też fakt, czy dana społeczność była osiadła, czy też pędziła życie koczownicze. Jak to zauważyliśmy powyżej, południe miało bardziej ożywioną gospodarkę rolniczą opartą na tarasowo uprawianej ziemi i systemie jej nawadniania; ale nawet tutaj produkcja musiała zostać przede wszystkim ograniczona do artykułów żywnościowych i innych użytecznych dóbr. Południowoarabskie przyprawy i kadzidło były dobrami bardzo poszukiwanymi od wieków i niewątpliwie handel nimi przyczynił się do