1795. Dan Sleigh
het nie geleer om kos te maak nie en was nie honger nie. Hy het op brood en kaas geleef, later op brood en rooiwyn, toe net op wyn. Na arme Neeltje se dood het ’n brief van Kaapse vriende gekom dat goewerneur Tulbagh na ’n swaar siekbed heen is. Sy pa is alleen Amsterdam toe met sy koets en twee groot Frieslandse perde om vir die vakante pos te gaan vra. Miskien het hy ’n bedrag daarvoor betaal; die Direkteure stel graag mense met ’n privaat vermoë aan sodat hulle nie soos die Van der Stels hulle aan die Kompanjie se eiendom vergryp nie. Toe hy uit die stad terugkom het hy gesê: “Kom, Willie, ons gaan Kaap toe. Dis die kans waarop ek lank gewag het. Ons gaan ’n loot van die Hollandse stam plant wat ’n groot boom gaan word. Ek glo dis die land van ons belofte, óns gaan nog vir die Amerikaner wys hoe dinge gedoen behoort te word. Here Sewentien het my goewerneur gemaak en jou ’n onderkoopmanspos aangebied, maar ek het dit van die hand gewys en om ’n persoonlike sekretaris gevra.”
Sy pa, die aangewese goewerneur, het sy geërfde sakhorlosie, onverganklik, altyd korrek, uitgehaal, tevrede daarna gekyk, dit opgewen en versigtig laat wegsak. “Nou begin ons die ding waarvan ek jou gesê het. Die tyd is daarvoor geleë. Jy weet wat van fiskale soos Van Plettenberg en Boers gesê is, dat hulle smokkelaars begunstig en die eerlike volk onderdruk. Hedendaags word van ’n Fiskaal verwag om ’n skelm goewerneur se apologeet te wees. Ek wil nie hê dat jy Fiskaal van die Kaap word nie, ons twee mag nie saam regeer nie. Jy moet vry wees, en jy sal die Politieke Raad se konkelary beter verstaan as jy dit van binne ken.”
Hy was dankbaar, want hy was ongelukkig en ontevrede met sy hede, met herinnerings wat hom neerslagtig maak. Hy het gevoel dat hy met die lewendes wil leef en wou weg uit Nederland. Hy het sy regstudie gestaak en sy toga en boeke in die huurhuisie aan Pieterskerk se sonkant gelaat, vir die huisvrou om aan ’n arm student te verkoop. So het hulle uit mistige, dromende Gnephoek en slapende groen Ridderbuurt na die werklikheid van betekenisvolle arbeid weggekom.
Sy lewe as die nuwe goewerneur se sekretaris (‘geheimskrywer,’ sê die Kapenaar) begin toe hy help om sy pa se afskeid en vertrek te reël. Hy het geleer hoe om oplettend op die agtergrond te bly, wanneer om te swyg, wanneer om te praat, hoe om ’n agenda op te stel, om aan die onderpunt van die tafel te sit wanneer sy pa gaste het en by ’n sytafel wanneer hy notule hou. Hy het die diplomatieke styl geleer, die stewige handdruk met ligte buiging, die hoflike aanspreekvorms en protokol van ’n amptelike brief (‘Edele ernfeste, wijze, vrome, voorzienige, zeer discreete Heer en Heeren’). Hy het die Franse taal geoefen, geleer om vir amptelike geleenthede te klee, hoe om met ’n briewekis op sy skoot te skryf, om sy pa se reiskiste en dokumentetas te pak, om die korrekte ordes op sy pa se bors te speld, hoe om papier te koop en te sny, om ink van die regte kwaliteit te meng en pluime tot ’n punt te sny, om met lak, seël en vuurslag te werk, hoe om lyfbediendes tuis en in die openbaar te hanteer.
Daar was ’n afskeidsmaal met skitterende lig uit silwerkandelare, heildronke en toesprake in kasteel Drakenburg se trekkerige bosaal, wat so ver van die kombuis af was dat die kos koud op tafel gekom het. Om die tafel was sy pa se gaste: ’n Vername afgevaardigde na die State-Generaal, twee van Here Sewentien, drie burgemeesters, drie predikante en ’n magistraat, die plantkundige professor Van Rooij en sy afgetrede broer van die Universiteit van Leiden wat lank met oorlede goewerneur Tulbagh in Latyn oor Kaapse plante gekorrespondeer het en dit graag met die nuwe goewerneur wil voortsit. Daar was sewe bejaarde offisiere van buurskap Ridderbuurt se skuttersvaandel (sy pa was hulle Groot-Majoor), wat met hul outydse klere en lontgewere uit ’n vroeë skildery van Rembrandt kon gestap het, en vier advokate van die Hof van Holland, kollegas formeel in toga, wolpruik en bef. ’n Priester van die katedraal van St. Catherina in Utrecht waar sy pa gedoop is, het kom dankie sê vir ’n groot donasie aan hul weeshuis.
Grys misnewels het op die middag om die ysige bosaal se fakkels gedraai, sodat bediendes vure in die kaggels moes kom pak. Die ouer lid van Here Sewentien, die kraag van sy jas met hermelyn afgewerk, sy neus pers van jenewer en noordelike koue, het ’n onsamehangende toespraak met vele heildronke gemaak. Die jonger een, wat na gegeurde snuif ruik, het tussen die voorgereg en die speenvark sy mes neergelê en met ’n vertroulike hand op sy skouer aan hom gesê: “Hoor eens, jonge! ’n Geskenk van my, neem dít saam Kaap toe: Politiek is die kuns om besluite uit te stel tot hulle nie langer ter sake is nie.”
Geskenke is gegee en ontvang, ’n staanhorlosie, ’n silwerinkpot en -sandhouer, ’n kragtige verkyker, ’n swart, waterdigte sysambreel uit Milaan. Sy pa se balju het ’n afskeidsbrief voorgelees met meer as veertig merktekens van sy huurders, wat op dié oomblik in die warm kombuis om lang tafels met sy bediendes en ou mans uit Oudshoorn se armhuis feesvier. Ná die maal het hy sy pa ondertoe gevolg om elkeen se hand te skud.
Hulle het in Oktober ’72 as welvarende kajuitsgaste met Asia uit Texel vertrek, in een vloot met Aschat en Jonge Thomas. (Die Direkteure het destyds hul oudste kinders vernoem: Jonkvrou Gertrude Wendela, Juffrouw Hillegonda Jacoba, Jonge Willem, Jonge Lieve, Jonge Thomas.) Daar was rotkoors in die skip. Sy pa is op 23 Januarie ’73 suid van die ewenaar oorlede. In April het Asia noodskote buite die Kaapse reede geskiet, met meer as vyftig dood, waaronder die nuwe goewerneur, nuwe fiskaal en sy vrou, nuwe predikant en sy vrou, al die skeepsoffisiere, een bootsman en al vier bootsmansmaats. Tussen die kanonne op die oorloopdek het nog tagtig mense dodelik siek en hulpeloos gelê. Net twee gesonde matrose was staande. Vier ligters vol seevolk uit die ekwipasiewerf moes Asia van agter Robbeneiland gaan binnehaal. Dié reeks sterfgevalle het hom gebring waar hy nou is.
Sy pa se kis is dieselfde oggend Kasteel toe gedra. Die vlae was oral halfmas vir die oorlede goewerneur, battery Imhoff het ’n saluut geskiet, voor en agter die lykswa het ’n erewag geloop. Die gebalsemde lyk het ’n week lank in die raadsaal in staatsie gelê, met wagte met omgekeerde muskette op die vier hoeke. By die huis het William sy ma gevind, met ’n geselskap geparfumeerde jongmans en feesmaaltye wat hom aan Odusseus se tuiskoms herinner het. Daaraan het hy later ’n einde gemaak en vir haar ’n huis op Stellenbosch gekoop. Driekwart van die groot erf genaamd Tuin van Oudshoorn, uit natuurlike bos en klip gewen, het hy van die hand gesit. Die oorblywende beboude deel was Saasveld, en hy was Saasveld se nuwe baas met te veel slawe om hom, ’n bestendige inkomste uit sy Nederlandse eiendomme, ’n donkerblou mantel geborduur met ’n newel sterre en die verwaarloosde pos van eerste klerk in die houtmagasyn.
Hy het nie gesterf met die gestorwenes nie. Sy kop was koel Europees, sy hart afgesonder, romanties. Hy was ’n rustelose jongman van twee-en-twintig, welgesteld maar sonder invloedryke vriende, met die plig om hom op te werk tot waar hy hoort, dáár waar die beste man die finale besluit neem. Waarom nie? Van Kervel, Swellengrebel en Tulbagh het dit reggekry.
Fiskaal van Plettenberg, waarnemende goewerneur, het Asia en die ander twee skepe op die Tafelbaaise reede gehou vir herstel van seeskade. Dit was hoogs onverantwoordelik en totaal onwettig, want dit was winter: Alle skeepvaart moes Simonsbaai toe. Op die laaste dag van Mei was daar swaar weer met donder en weerlig, geweldige wind, geweldige reën, en onmiskenbaar in die vroeë ure, kanonskote uit die donker: Asia, Aschat en Jonge Thomas was in die moeilikheid. Al wat goewerneur Van Plettenberg daardie oggend sónder ’n dagbreek gedoen het, was om in die grou skemer ’n galg by Jonge Thomas se wrak op te slaan en soldate teen strandroof uit te plaas.
Miskien was die wat verdrink het die gelukkiges, want Jan Kompanjie se vaste reël vir matrose wat rampe oorleef, is: Skip verlore, alles verlore. Kontrakte verval, soldye staak dadelik, op alles te goed op die boek word beslag gelê, gaan soek self jou kos en land jy in die hospitaal betaal jy die rekening. Dié wat op wrakhout land gehaal het en die dosyn of meer deur ou poshouer Woltemade uit die branding gered, het kaal deur die dorp geswerf. By Saasveld se hek het hulle met bakhande kom staan en woordeloos ‘bakshish’ gevra, want bedel is verbode. William was skaam om volksgenote so te sien en het sy jas en hemp uitgetrek en gegee, meer klere, dekens (‘kombers,’ sê die Kapenaar), kos uit sy kombuis en kontantgeld. Hulle het op strooi in sy stal geslaap tot die hofsake afgehandel was. By hulle het hy van poshouer Woltemade gehoor, ’n onbeduidende man, van sy opoffering, en van die Edel Heer as enigste oorsaak van die rampe en ellende omdat hy nie volgens wet die skepe Simonsbaai toe gestuur het nie. In ’n beskaafde land sou ’n Edel Heer vir sy misdaad verantwoording doen, sy pos kwyt wees en skadevergoeding betaal. Hier nie.
Die kortste dag van korporaal