Ogniem i mieczem. Henryk Sienkiewicz

397

synowica (daw.) — bratanica.

398

A ty odlitaj, Laszku, od kolaski, koly step baczysz (ukr.) — Odlatuj, Polaczku, od kolaski, kiedy widzisz step.

399

szczo z toboju (ukr.) — co z toba.

400

Perejaslaw — miasto na srodkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. osrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowan Polakow z Chmielnickim.

401

Hodi, siromacha (ukr.) — dosyc, wilku; siromacha (daw. ukr.) — wloczega; wilk-samotnik.

402

watazka — przywodca oddzialu wolnych Kozakow lub herszt bandy rozbojnikow.

403

poroh (ukr.: prog) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemozliwiajaca swobodna zegluge; kraina ponizej porohow Dniepru nazywala sie Nizem albo Zaporozem i byla zamieszkana przez spolecznosc Kozakow zaporoskich.

404

Czertomelik — rzeka na pd. Ukrainie, prawy doplyw dolnego Dniepru, na ktorym w tym miejscu istniala duza ilosc wysp, zapewniajacych Kozakom kryjowki; te nazwe nosila tez jedna z tych wysp.

405

kolban (daw. ukr.) — jama, glebina, bystrze.

406

oczeret — trzcina; szuwary.

407

towarzyszow — dzis popr. forma D. lm: towarzyszy.

408

Dzikie Pola — stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozakow, zbiegow i koczownikow, pas ziemi niczyjej miedzy Rzeczapospolita a tatarskim Chanatem Krymskim.

409

tabun — stado koni.

410

ulus — tatarska jednostka administracyjna, ogol ludnosci podporzadkowanej jednemu z chanow.

411

Woloszczyzna — panstwo na terenach dzisiejszej pld. Rumunii, rzadzone przez hospodara i zalezne od Imperium Osmanskiego.

412

czajka — wioslowo-zaglowa, pelnomorska lodz kozacka.

413

Niz a. Zaporoze — kraina ponizej porohow Dniepru, zamieszkana przez spolecznosc Kozakow zaporoskich.

414

Bakczysaraj — miasto na Krymie, stolica tatarskiego Chanatu Krymskiego.

415

murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] — ksiaze tatarski.

416

Budziak — kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiedzy Dniestrem a Dunajem, w XVII w. w rekach Tatarow z Bialogrodu.

417

komysz (daw.) — zarosla; kryjowka.

418

zlotoglow — tkanina ze zlotych nici.

419

lama — tkanina jedwabna, przetykana zlotymi nicmi.

420

kobierzec — dywan.

421

adamaszek — kosztowna tkanina, najczesciej jedwabna, z wzorami matowymi wytkanymi na lsniacym tle.

422

dziegiec — lepka, gorzka substancja pochodzenia roslinnego, uzywana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skory i in.

423

Czehryn a. Czehryn (ukr. Czyhyryn) — miasto na srodkowej Ukrainie, polozone nad jednym z doplywow srodkowego Dniepru, jedna z najdalej wysunietych twierdz Rzeczypospolitej.

424

Perejaslaw — miasto na srodkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. osrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowan Polakow z Chmielnickim.

425

watazka — przywodca oddzialu wolnych Kozakow lub herszt bandy rozbojnikow.

426

Perejaslaw — miasto na srodkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. osrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowan Polakow z Chmielnickim.

427

bulawa (z tur.) — symbol wladzy wojskowej; dosl. rodzaj broni, mala maczuga, czesto ozdobna.

428

pieczetowac sie — uzywac herbu.

429

Koriat a. Michal Giedyminowicz (ok. 1306 - ok. 1365) — ksiaze nowogrodzki, syn Giedymina, wielkiego ksiecia litewskiego; stryj krola polskiego, Wladyslawa Jagielly.

430

Ruryk (zm. 879) — wodz Waregow (wikingow), zalozyciel panstwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej).

431

Wisniowiecki, Michal (zm. 1616) — ksiaze, magnat kresowy, starosta owrucki, zonaty z corka hospodara woloskiego, Jeremiego Mohyly, ojciec ksiecia Jeremiego Wisniowieckiego (1612–1651); podobno zabila go trucizna, podana w komunii swietej.

432

Jarema — ukr. wersja imienia Jeremi.

433

Woloszczyzna — panstwo na terenach dzisiejszej pld. Rumunii, rzadzone przez hospodara i zalezne od Imperium Osmanskiego.

434

Wladyslaw IV Waza (1595–1648) — krol Polski w latach 1632–1648.

435

pod Smolensk — chodzi o zwycieska wyprawe wojsk polskich pod wodza krola na Smolensk w czasie wojny z Rosja.

436

przypieczetowany Kurczem — listy zaklejano dawniej woskiem lub lakiem, w ktorym nadawca odciskal pieczec z sygnetu ze swoim herbem.

437

pro crimine perduelionis (lac.) — za zdrade stanu.

438

Wisniowiecki, Jeremi Michal herbu Korybut (1612–1651) — ksiaze, dowodca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec pozniejszego krola polskiego, Michala Korybuta Wisniowieckiego (1640–1673).

439

Witebszczanin — mieszkaniec Witebska, miasta polozonego nad rzeka Dzwina, w pln.-wsch. czesci dzisiejszej Bialorusi.

440

Wisniowiecki, Jeremi Michal herbu Korybut (1612–1651) — ksiaze, dowodca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec pozniejszego krola polskiego, Michala Korybuta Wisniowieckiego (1640–1673).

441

wataha — tu: oddzial tatarski.

442

Siedem Mogil (ukr. Semy Mohyly a. Semymohyly) — osada na poltawszczyznie, w srodkowo-wsch. czesci Ukrainy.

443

Lubnie — miasto na Poltawszczyznie, na sr.-wsch. Ukrainie, rezydencja ksiazat Wisniowieckich.

444

Wisniowiecki, Jeremi Michal herbu Korybut (1612–1651) — ksiaze, dowodca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec pozniejszego krola polskiego, Michala Korybuta Wisniowieckiego (1640–1673).

445

kiscien — rodzaj broni, zlozonej z trzonka i kolczastej kuli na lancuchu.

446

watazka — dowodca oddzialu kozakow lub bandy rozbojnikow.

447