Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует
formatując krajobraz symboliczny i mentalny Trzeciej Rzeczypospolitej.
Słowa kluczowe
topografia symboliczna, polityka pamięci, teoria dwu ludobójstw, holokaustyzacja, dyskurs antysemicki, mit żydokomuny, getto warszawskie, Katyń, pomniki na terenie dawnego getta warszawskiego, teoria kompozycji przestrzeni Katarzyny Kobro, Forma Otwarta Zofii i Oskara Hansenów
Abstract
A comparative analysis of the two monuments erected on one of the streets in the area of the former Warsaw Ghetto – the Umschlagplatz monument (1988) and the Monument to the Fallen and Murdered in the East (Pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie) (1995) – shows how the equation of Nazism with Stalinism, if not with communism, has become inscribed in the symbolic topography of that place. The stake in this operation is the holocaustisation of the ”Polish fate,” epitomised by deportations into the interior of the USSR and the massacre in Katyń. The anticommunist discourse with a still undefused anti-Semitic potential (the myth of Judeo-communism, the double genocide theory) constitutes the overall narrative framework. The result is the rationalisation (presentation as a well deserved punishment or self-defence) of the stances of the majority of the Polish society and its behaviour toward Jews during the Holocaust. Instead of upsetting the heroic-martyrologic narratives about the dominant group’s past, the increasing knowledge about the facts leads only to their mutation and strengthening. The context of this phenomenon is the politics of memory adopted by Poland and the Baltic states on the European forum. Its dynamic consists in shifting the limits of the European memory compromise, that is, in rationalisation of the Holocaust and anti-Semitism in an attempt to preserve one’s image as the hero and victim.
Key words
symbolic topography, politics of memory, double genocide theory, holocaustization, anti-Semitic discourse, myth of Judeo-communism, Warsaw Ghetto, Katyń, monuments in the area of the former Warsaw Ghetto, Katarzyna Kobro’s theory of spatial composition, Zofia and Oskar Hansen’s Open Form
Sylwetki
Havi Dreifuss
„Oni wciąż we mnie żyją”. Israel Gutman (1923-2013): ocalały z Zagłady, uczestnik powstania w getcie warszawskim, historyk żydowski 738
We wtorek 1 października 2013 r. zmarł w swoim domu w Jerozolimie, w wieku 90 lat, prof. Israel Gutman, jeden z najwybitniejszych badaczy Zagłady w Izraelu i na świecie.
Jego śmierć oznacza koniec pewnej epoki w badaniach nad losem Żydów europejskich podczas drugiej wojny światowej, nie tylko dlatego, że odszedł wybitny historyk, który – wraz ze swoim przyjacielem prof. Yehudą Bauerem – położył podwaliny pod tę dziedzinę badań na Uniwersytecie Hebrajskim i w Yad Vashem. Wraz z jego śmiercią przychodzi nam uświadomić sobie z bólem, że pokolenie ocalałych powoli odchodzi. Gutman należał do badaczy, którzy bezpośrednio doświadczyli potworności minionej epoki, a po jej zakończeniu wykazali niebywałą wytrzymałość psychiczną, poddając wydarzenia z tamtych czasów krytycznym, wyważonym i żmudnym badaniom739.
Chciałabym podziękować moim współpracownikom, którzy pomogli mi przy pisaniu niniejszego artykułu: Yonatowi Rothweinowi, Naamie Galil oraz dr. Davidowi Silberklangowi. Jestem szczególnie wdzięczna prof. Dalii Ofer i dr. Laurence’owi Weinbaumowi – bez ich pomocy nie napisałabym tego artykułu. Jestem równie wdzięczna pierwszym czytelnikom za wszystkie przydatne uwagi. Podczas pracy bardzo pomógł mi Nir Itzik, mój oddany asystent. Przede wszystkim pragnę podziękować rodzinie prof. Gutmana, a zwłaszcza jego córce Dicie Gutman, która przeczytała fragmenty tekstu, dzięki czemu udało mi się uniknąć błędów w biografii jej ojca. Artykuł ten dedykuję nie tylko pamięci jej ojca, lecz także jej samej, w podziękowaniu za to, że podzieliła się jego historią z wieloma ludźmi.
Israel Gutman urodził się w Warszawie w 1923 r. w kochającej się rodzinie żydowskiej. Jego ojciec Benjamin pracował w fabryce gumowych zabawek. Był syjonistą, w kieszeni nosił widokówkę ze zdjęciem przedstawiającym wmurowanie kamienia węgielnego pod Uniwersytet Hebrajski. Matka Sara zajmowała się wychowaniem trójki dzieci: Rywki (Reginy), Israela (Jurka) i Gołdy (Geni)740. Gutman dorastał w wielopokoleniowej rodzinie, wśród żydowskich i polskich kolegów ze szkoły i sąsiedztwa oraz wśród książek, które namiętnie czytał. Jego poglądy społeczne i polityczne zaczęły się kształtować bardzo wcześnie, nie tylko w domu, lecz także – a może przede wszystkim – w organizacji młodzieżowej Ha-Szomer ha-Cair [Młody Strażnik].
Wybuch drugiej wojny światowej gwałtownie odmienił życie Gutmana. Zmienne koleje wojny osłabiły więzi rodzinne i społeczne wśród Żydów warszawskich. Jeszcze zanim powstało getto, zmarł ojciec Gutmana, a wkrótce po nim także starsza siostra Rywka. „[Każdy członek rodziny] był skupiony na własnej niedoli. Za trumną ojca i siostry szła tylko matka z dwójką młodszych dzieci”741 – wspominał. Kilka miesięcy później, gdy Żydzi warszawscy zostali zamknięci w getcie, matka Israela zachorowała na tyfus. Kiedy jej stan się pogorszył, została umieszczona w szpitalu. Wkrótce potem zmarła i została pochowana na cmentarzu żydowskim wraz z dziesiątkami tysięcy innych ofiar742. Przed śmiercią powierzyła Israelowi opiekę nad dziewięcioletnią Genią.
W miarę jak słabły więzi społeczne i rodzinne, Ha-Szomer ha-Cair stał się dla Gutmana swoistym azylem. Aby ochronić swoich członków, organizacja została oficjalnie rozwiązana, zanim Niemcy zajęli Warszawę. Przywódcy i starsi działacze opuścili miasto z tłumami uchodźców, którzy uciekali ze strachu przed wkraczającymi Niemcami i na wezwanie polskich władz wojskowych. Mimo to pozostali szomrowie dalej się spotykali i pomagali sobie nawzajem. Po powrocie niektórych starszych działaczy, m.in. Mordechaja Anielewicza, Szmuela Bresława i Tosi Altman, organizacja nasiliła działalność, a Gutman miał dzięki temu zapewniony dom w dosłownym tego słowa znaczeniu. Powiedział on później: „Nie zostałem sam; należałem do ruchu. Byliśmy jak rodzina. Stanowiliśmy grupę, mieliśmy wspólne poglądy, wspólną organizację, jak również wspólną rodzinę”743. Gutman poświęcał ruchowi dużo czasu, w związku z czym jego siostra całymi godzinami pozostawała sama. Z pomocą przyszła im wtedy Ewa Gepner, siostra Abrahama Gepnera, kierownika Zakładu Zaopatrywania Judenratu i jednej z najważniejszych osób w getcie. Gepner była właścicielką fabryki, w której przed wojną pracował ojciec Israela; znała tę rodzinę i jej tragiczną sytuację. Rodzeństwo Gepnerów pomogło Gutmanowi zdobyć miejsce dla siostry w przepełnionym domu sierot prowadzonym przez dr. Janusza Korczaka. Znaleźli mu również pracę – najpierw w roli posłańca w oddziale Zakładu Zaopatrywania, później był robotnikiem w szopie produkującym sztuczny miód oraz dżem.
Gutman mógł wtedy poświęcić całą swoją energię na działalność w ruchu. Chociaż był „młodym wychowankiem”744, uczestniczył w seminariach dla starszych działaczy i angażował się w działalność edukacyjną – organizował nawet zajęcia dla dzieci w punktach w getcie. Wspominał po latach, że opowiadał dzieciom wymyślone bajki i historie o Erec Israel na podstawie epizodów zasłyszanych od członków organizacji. Bresław zwerbował go do pisania artykułów w podziemnej prasie i do jej kolportażu745. Gdy powstał Blok Antyfaszystowski, Gutman przeszedł w nim podstawowe przeszkolenie wojskowe746. Podziwiał przywódców Ha-Szomer ha-Cair – charyzmatycznego Bresława i przede wszystkim Anielewicza747, ale czuł, że spór ideologiczny, który kiedyś wiedli, ciągle ich dzielił niczym niewidzialny mur748. Wolny czas poświęcał na odwiedziny
Artykuł ukazał się pierwotnie w j. angielskim, w tłumaczeniu Naftalego Greenwooda, w „Yad Vashem Studies” 2013, t. 41, nr 2, s. 23-53. Dziękujemy autorce i wydawcy za udzielenie zgody na jego tłumaczenie i przedruk.
Do tej grupy zaliczyć można również: Szaloma Chowalskiego, Filipa Friedmana, Józefa Kermisza i Szmuela Krakowskiego. Zob. Roni Stauber,
Ada Pagis, „Dni ciemności, momenty dobroci: o życiu Israela Gutmana”, Jeruszalaim: Ha-Kibuc Ha-Meuchad i Yad Vashem, 2008, s. 19 [tytuły publikacji hebrajskojęzycznych podajemy w tłumaczeniu na j. polski, w cudzysłowie – przyp. red.]. Biografia Gutmana przedstawiona w niniejszym artykule oparta jest na: Israel Gutman, „Bunt oblężonych: Mordechaj Anielewicz i powstanie w getcie warszawskim”, Jeruszalaim: Yad Vashem i Moreszet, 2013, oraz niezliczonych rozmowach, które przez lata prowadziliśmy.
Pagis, „Dni ciemności…” s. 38.
Podczas późniejszych wizyt w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie Gutman odnalazł dokumenty dotyczące śmierci matki.
Wywiad z Gutmanem przeprowadzony pod koniec 2003 r. z okazji uroczystego otwarcia Muzeum Historycznego w Yad Vashem.
„Młodzi wychowankowie” odbywali szkolenie ideologiczne w niepodległej Polsce. Chociaż stanowili liczną grupę wśród dorosłych działaczy, wciąż uznawano ich za „wychowanków”, w przeciwieństwie do starszych przywódców ruchu.
Poza opisami jego działań w książce Ady Pagis zob. też Gutman, „Bunt oblężonych…”, s. 153-165. Pośród wielu artykułów publikowanych przez podziemną prasę Ha-Szomer ha-Cair można znaleźć opis getta warszawskiego sporządzony przez młodego Gutmana. Zob. „Wycieczka po ulicach getta” [w:] „Żydowska praca podziemna w getcie warszawskim”, t. 2, red. Josef Kermisz, Jeruszalaim: Yad Vashem, 1980, s. 237-239. Gutman regularnie składał raporty również Gepnerowi i dr. Ignacemu Schipperowi. Zob. też jego zeznania na procesie Eichmanna:
Gutman wspominał po latach, że zdecydował się pozostać w getcie na wyraźną prośbę młodszej siostry. Gdy Niemcy aresztowali ważnych członków Bloku Antyfaszystowskiego, został on rozwiązany. Pagis, „Dni ciemności.”, s. 60.
W rzeczywistości pomiędzy kilkoma dowódcami oddziału Ha-Szomer ha-Cair: Józefem Kapłanem, Szmuelem Bresławem i Mordechajem Anielewiczem, wyczuwalne było napięcie. Zob. Gutman, „Bunt oblężonych…” s. 153-162, 176-177; Josef Szamir, „Szmuel Bresław – walka i nadzieja, getto warszawskie 1940-1943”, Tel Awiw: Moreszet, 1994, s. 94-95.
Zob. Pagis, „Dni ciemności…” s. 41-43. Nie dziwi, że wspomniane kwestie nie zostały poruszone w „Buncie oblężonych.”. Nawet kilkadziesiąt lat po wojnie Gutman żałował, że między nim a Anielewiczem powstała przepaść.