Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует
Głębsza analiza jednak odsłania w tym punkcie historyczny związek sięgający roku 1943.
Zbrodnia katyńska była radziecką stalinowską zbrodnią państwową. Dokonało jej NKWD na mocy pisemnej decyzji Komitetu Centralnego Biura Politycznego WKP(b) z 5 marca 1940 r. Egzekucje rozpoczęły się niespełna miesiąc po wydaniu dokumentu, 3 kwietnia, i były prowadzone w ciągu miesięcy wiosennych. Masowe groby ofiar znajdują się m.in. w Katyniu niedaleko Smoleńska, w Miednoje niedaleko Moskwy, w Bykowni pod Kijowem i Piatichatkach pod Charkowem oraz prawdopodobnie w Kuropatach niedaleko Mińska, a więc odpowiednio na terenie dzisiejszych Rosji, Ukrainy i Białorusi. Zamordowani to 21 857 polskich jeńców wojennych kilku narodowości. Byli wśród nich oficerowie Wojska Polskiego, policjanci, lekarze, funkcjonariusze Korpusu Ochrony Pogranicza i urzędnicy państwowi Drugiej RP. Ofiary zbrodni katyńskiej – poddane procedurze polonizacji – to jedyna kategoria jeńców wojennych włączona w obręb polskiej pamięci zbiorowej718.
Istnienie masowych grobów w Katyniu doszło do wiadomości Niemców po ataku Trzeciej Rzeszy na ZSRR, w październiku 1941 r., niemniej przez blisko półtora roku nie miało dla nich znaczenia. Przypomnieli sobie o nim w okresie planowania likwidacji getta warszawskiego w ramach ostatniej fazy przemysłowej eksterminacji Żydów polskich. Hitlerowcy postanowili wkroczyć do getta 19 kwietnia 1943 r. Wówczas to wybuchło w Warszawie żydowskie powstanie. Tydzień wcześniej Niemcy uruchomili kampanię propagandową koordynowaną przez ministra informacji i propagandy Josepha Goebbelsa w porozumieniu z Hitlerem. 13 kwietnia 1943 r. na łamach prasy i na falach radiowych ogłoszono wiadomość o zbrodni w Katyniu jako „mordzie rytualnym judeobolszewizmu”. Gdy w getcie Warszawy Żydzi ginęli w płomieniach i samotności, prasa i audycje radiowe podawały listy świadków, którzy mieli mówić o „żydowskim” wyglądzie czy zachowaniu katów. Żydem uczyniono także Polaka Feliksa Dzierżyńskiego, architekta aparatu terroru CzeKa-NKWD.
Antysemicka propaganda hitlerowska połączyła najbardziej zamierzchłe wierzenia chrześcijańskie z nowoczesnymi formami antysemityzmu. Na Wielkanoc roku 1943 wybrzmiały jednocześnie: mit Żyda bogobójcy, mit Żyda sprawcy mordu rytualnego, mit judeobolszewii. Na ulicach miast i miasteczek Generalnego Gubernatorstwa pojawił się plakat zatytułowany Katyń, przedstawiający wyobrażoną scenę egzekucji katyńskiej: do oficerów wojska i służb mundurowych Drugiej RP strzelają postaci w mundurach NKWD, z wyraźną satysfakcją na twarzach, z rękami po łokcie unurzanymi we krwi. Oprawcy mają rysy znane z popularnych antysemickich karykatur, zamieszczanych np. na łamach hitlerowskiego pisma „Der Stürmer”. Słowem, do polskich jeńców wojennych strzelają fantazmatyczni judeobolszewicy – mityczna żydokomuna. Autorem plakatu był pracujący dla nazistów grafik Theo Matejko. Plakat został rozkolportowany w krajach Europy okupowanych przez Trzecią Rzeszę. Jego francuską edycję zdobił napis „Le paradis sous terre” – raj pod ziemią – czytelna odwrotność komunistycznej obietnicy raju na ziemi (le paradis sur terre).
Na Wielkanoc roku 2010 polska wersja hitlerowskiego plakatu była eksponowana w dolnej części warszawskiej Świątyni Świętej Opatrzności Bożej, zwanej Panteonem Wielkich Polaków, przy grobie kapelana Rodzin Katyńskich ks. Zdzisława Peszkowskiego. W 2012 r. plakat można było oglądać również na okładce magazynu „Ale Historia”, dodatku historycznego do „Gazety Wyborczej”, gdzie znalazł się – z enigmatyczną adnotacją „Niemiecki plakat propagandowy” – w charakterze przedstawienia realiów zbrodni w Katyniu719. W roku 2013 – niezależnie od promocji w pismach prawicowych i witrynach tzw. księgarń patriotycznych w całej Polsce – dzieło Theo Matejki zostało dwukrotnie zreprodukowane w kwietniowej edycji magazynu historycznego głównego nurtu „Mówią Wieki”. Raz w wersji francuskiej z adnotacją „Plakat kolportowany przez Niemców w okupowanej Europie – tu w wersji francuskiej”. Następnie w wersji polskiej, już bez komentarza, w dodatku edukacyjnym dla nauczycieli gimnazjalnych i licealnych „Mówią Wieki w Szkole”720. Kwietniowy numer miesięcznika poświęcony został tematowi Katyń – zbrodnia i kłamstwo. Siedemdziesiątą rocznicę powstania w warszawskim getcie odnotowano w kolumnie „Telegraf historyczny” w kontekście bierności Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych wobec losu Żydów Warszawy.
Dzień 13 kwietnia był uroczyście obchodzony już w latach osiemdziesiątych przez część kręgów opozycyjnych wobec władz PRL721. Osiemnaście lat po zmianie ustroju natomiast, w roku 2007, Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił przez aklamację wprowadzenie do kalendarza rocznic Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej, wybierając dla tej okazji datę 13 kwietnia. Media systematycznie odnotowują w tym kontekście rocznicę ujawnienia zbrodni, czyli 13 kwietnia 1943 r.722 Odniesienie do roku 1940 pozostaje na drugim planie, jak gdyby zbrodnia katyńska sama w sobie pozbawiona była wagi i znaczenia, a liczyła się dopiero jako fakt medialny. Tym sposobem dokonało się wszczepienie residuów hitlerowskiego paradygmatu ideologicznego pod powierzchnię sfery publicznej niepodległej Polski, eo ipso ich potencjalne uprawomocnienie – zamiast krytyki i przezwyciężenia723. Potraktowane w ten sposób, zachowują one status symbolicznego dynamitu, który – przy niewielkim przesunięciu akcentów – można łatwo zdetonować. Powstaje pytanie, jakie jest znaczenie i stawka opisanej operacji symbolicznej, bez względu na to, czy została ona przeprowadzona z rozmysłem, czy też wydarzyła „się” na mocy kulturowej inercji.
Holokaustyzacja diachroniczna uprzednia
13 kwietnia 1943 r. był początkiem hitlerowskiej kampanii antysemickiej, która nie tylko nawoływała do nienawiści, lecz także dostarczała racjonalizacji i stwarzała moralne alibi dla zbrodni na Żydach. Filarem tej strategii był mit żydokomuny. Sytuując się na przedłużeniu przedwojennej antysemickiej propagandy Kościoła katolickiego i Narodowej Demokracji, eksponujących mit żydokomuny, antysemicka propaganda hitlerowska znalazła wdzięcznych odbiorców w tych Polakach, którzy na różne sposoby – myślą, mową, uczynkiem i zaniedbaniem – uszczelnili hitlerowski mechanizm Zagłady. W efekcie do roku 1944 na ziemiach okupowanej Polski, po aryjskiej stronie, Polacy zabili lub doprowadzili do śmierci więcej Żydów niż Niemców724. Po 2000 r. – w konsekwencji ogólnokrajowej debaty wywołanej książką Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi i w rezultacie dalszych badań nad Zagładą – do obiegu publicznego weszła pula wiedzy o antysemityzmie przedwojennym, wojennym i powojennym, o skali rabunku i denuncjacji, o rzeczywistym położeniu Sprawiedliwych, o „przemyśle pomocy”725, o całopaleniach w Jedwabnem i gdzie indziej, o postawie Polskiego Państwa Podziemnego w czasie wojny i zbrojnego podziemia niepodległościowego po wojnie. W miarę publikowania wyników kolejnych badań wiedza na ten temat staje się coraz pełniejsza i coraz szerzej dostępna. Nikt jej też praktycznie nie neguje.
Zdawałoby się, że dotychczasowa – polonocentryczna i martyrologiczno-heroiczna – opowieść tożsamościowa nie jest możliwa do utrzymania w zaistniałych warunkach. Na to przynajmniej wskazywałby teoretyczny model tego typu sytuacji, skonstruowany przez Slavoja Żiżka:
Musimy rozdzielić dwie sprawy […] historię symboliczną (symbolic history) – zestaw narracji mitologicznych, opowieści ideologiczno-etycznych, które konstytuują tradycję społeczności, coś, co Hegel nazwałby substancją etyczną – od jej obscenicznego Innego, od nieuznanej „widmowej” historii fantazmatycznej („spectral” fantasmatic history), która skutecznie podtrzymuje jawną tradycję symboliczną. By ta pierwsza była skuteczna, druga musi pozostać w ukryciu726.
Joanna Tokarska-Bakir zaś dopowiada:
„Dzienna” historia Polaków, wypełniona trującymi martyrologicznymi kliszami, nie osłabnie dopóty, dopóki nie zostanie ujawniona „nocna” historia Polaków”
„[P]amięć o wziętych do niewoli żołnierzach i oficerach Września […] nie jest częścią polskiej pamięci zbiorowej. Polska pamięć o obrońcach Westerplatte (tych, co to «czwórkami do nieba szli») obejmuje okres raptem siedmiu dni – ale wojna w Europie trwała jeszcze dni 2035 i co się z westerplatczykami przez tych 2035 działo, powiedzieć nie umiemy […]. [L]osy żołnierzy właśnie – tych z Helu i z walk nad Bzurą, i z bitwy pod Kockiem – urywają się w naszej pamięci zbiorowej w momencie, gdy czwórkami szli nie tyle do nieba, ile do niewoli, konwojowani przez niemiecką eskortę. Na mapie naszej geografii mentalnej heroiczna czerwona poziomica wiąże Westerplatte i Hel, Warszawę i Modlin, Mławę i Kock, Wiznę – ale jeśli nazwy Gross Born i Woldenberg, Murnau i Prenzlau, Kreuzburg i Osterode i z górą trzydzieści innych w ogóle jakaś poziomica łączy, przebiega ona po mapie zbiorowej naszej niepamięci. Chyba jedynymi jeńcami wojennymi, których polska pamięć zbiorowa ocaliła od zapomnienia, a nawet wyniosła na serdeczny piedestał, jest tych dwadzieścia z górą tysięcy mieszkańców zbiorowych mogił w Katyniu, Charkowie i Miednoje (i w miejscach jeszcze niepoznanych), którzy – narodowej sprawy męczennicy, kwiat polskiego martyrologium – zapłacili za to wyniesienie potokami krwi” (Wojciech Chlebda,
Poproszony o zamieszczenie wyjaśnienia dotyczącego charakteru plakatu, redaktor naczelny dodatku „Ale Historia” Piotr Nehring pouczył mnie na piśmie o roli ujawnienia zbrodni katyńskiej w zerwaniu przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z rządem londyńskim i osłabieniu pozycji Polski w koalicji antyhitlerowskiej (por. korespondencja z Piotrem Nehringiem w archiwum autorki). Odpowiedź redaktora pozostawała bez związku zarówno z moim listem, jak i artykułem, który „zilustrowano” hitlerowskim plakatem. Tekst ów dotyczył bezskutecznych radzieckich usiłowań mających na celu przedstawienie Katynia jako zbrodni nazistowskiej podczas procesu norymberskiego (por. Wacław Radziwinowicz,
Myszka,
Por. Przemysław Gasztołd-Seń,
Por. PAP,
W niektórych środowiskach i mediach, także głównego nurtu, kwiecień stał się wręcz miesiącem pamięci Katynia, co – jeśli popatrzeć na kalendarz rocznic – w planie strukturalnym stanowi replikę Osi Muranowskiej. Por. cytowany już kwietniowy numer opiniotwórczego magazynu historycznego „Mówią Wieki” z 2013 r., roku 70. rocznicy powstania w warszawskim getcie. Por. także miesięcznik „Historia do Rzeczy” z kwietnia 2013 poświęcony tematowi
„Wiemy, że około 200-250 tysiącom Żydów udało się zbiec z gett i wagonów jadących do obozów zagłady. Przeżyło około 40-60 tysięcy. Co zatem stało się z resztą? Czy wszyscy zginęli z rąk Polaków? […] Nawet gdyby aż połowa (co jest nieprawdopodobne) ukrywających się Żydów zmarła na skutek wycieńczenia, chorób, braku leków, nie zmieni to wymowy zbrodni. Przyjmijmy jednak, że Grossowie mają rację i rzeczywiście kilkadziesiąt tysięcy Żydów Polacy uśmiercili widłami, siekierami bądź wydali Niemcom. Liczba ta przewyższa niemieckie straty osobowe w kampanii wrześniowej (17 tys. zabitych) i znacznie liczbę poległych żołnierzy Wehrmachtu w Powstaniu Warszawskim (ponad 2 tys.). Nie znam szacunków mówiących o stratach poniesionych przez Niemców na terenie okupowanej Polski od października 1939 r. do lata 1944 r., czyli do rozpoczęcia akcji «Burza». Niemożliwe jednak, by przekroczyły one 3 tys. Jakie są zatem implikacje liczb przytoczonych przez Grossów? Ni mniej, ni więcej takie, że byliśmy, a przynajmniej chłopska część naszego społeczeństwa, nie po tej stronie, po której nam się wydawało, że byliśmy, skoro zabiliśmy więcej Żydów niż Niemców” (Marcin Zaremba,
Sformułowanie Jana Grabowskiego (por.
Slavoj Žižek,