Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует
z Międzynarodowej Szkoły Nauczania o Holokauście w Yad Vashem i troszczył się o jej działalność. Często krytykował wiele aspektów nauczania o Zagładzie w Izraelu i za granicą. Ze względu na wyznawane zasady moralne potrafił negatywnie ocenić nawet te przedsięwzięcia edukacyjne, w które zaangażowany był on sam lub Yad Vashem. Dopóki pozwalały mu na to siły, kształcił nauczycieli, brał udział w międzynarodowych seminariach i angażował się w edukacyjną działalność wydawniczą szkoły781.
Śladami Emanuela Ringelbluma
Podczas okupacji Gutman nie znał dobrze Ringelbluma. W następnych latach uświadomił sobie skalę jego działalności oraz poznał zasady, jakimi ten historyk się kierował, i dowiedział się o skarbnicy dokumentów, które udało mu się ocalić.
Ringelblum stał się dla niego nie tylko przedmiotem badań782 i czci, lecz także niemal mentorem.
Gutman – podobnie jak Ringelblum – uważał się przede wszystkim za historyka żydowskiego, historyka narodu żydowskiego, i miał powody, by w swych opracowaniach ukazywać związki między losem Żydów polskich podczas Zagłady a ich wcześniejszymi dziejami. Jego liczne teksty dotyczą wielu kwestii związanych z szerokim kontekstem losu Żydów z Europy Wschodniej podczas Zagłady, w tym antysemityzmu, życia w getcie i obozach, żydowskiego ruchu oporu, stosunków polsko-żydowskich, ratowania, ruchów młodzieżowych, przywódców żydowskich, Szerit ha-Pleta783, pracy przymusowej i wielu innych784. Od czasów gdy Gutman pisał swoje pierwsze teksty, badania posunęły się naprzód. Jego publikacje były szczegółowo analizowane pod różnymi kątami, przy czym w najnowszych opracowaniach często kwestionuje się sposób, w jaki Gutman traktował te kwestie w swoich badaniach. Nawet jednak w pobieżnych recenzjach jego dorobku podkreśla się kluczową rolę Gutmana w stworzeniu podstawowej infrastruktury do badań nad Zagładą i przede wszystkim nad losem Żydów w tamtym okresie.
O wyjątkowości Gutmana świadczy nie tylko szeroki zakres tematów, którymi się zajmował, lecz także sposób, w jaki to robił, podkreślając wartość żydowskich świadectw jako niezbędnego narzędzia do zrozumienia historii Zagłady. Obecnie głos Żydów zajmuje najważniejsze miejsce, jednak w przeszłości było inaczej. Podczas procesów norymberskich i późniejszych procesów przed trybunałami narodowymi Żydzi byli traktowani jak „obecni nieobecni”785. Nawet w badaniach historycznych początkowo nie brano pod uwagę ich głosu, tak niezbędnego do zrozumienia istoty tamtych wydarzeń. Jako przykład może posłużyć postawa Raula Hilberga, który z zasady odrzucał żydowskie źródła jako nieistotne786. Zdaniem Gutmana pominięcie świadectw żydowskich doprowadziło do wypaczeń w wynikach badań, do których zaliczyć należy niesłusznie zlekceważoną żydowską reakcję na niemieckie działania (w tym przypadki podjęcia zbrojnego oporu), jednowymiarowy osąd przywódców żydowskich oraz całkowitą obojętność badaczy wobec żydowskiego życia wewnętrznego.
Nacisk na głosy żydowskie – w całej ich różnorodności – w badaniach nad Zagładą jest zatem stałym motywem działalności badawczej Gutmana. Uważał on, że historyk powinien przedstawić Żydów nie tylko jako ofiary, lecz także jako ludzi, jednostki i grupy społeczne: rodziców, dzieci, osoby starsze, wspólnoty i organizacje społeczne, partie polityczne i ruchy młodzieżowe. Gutman podkreślał potrzebę pokazania indywidualnego charakteru Zagłady w obrębie samych badań, którą to zasadę realizował w publikowanych pracach naukowych, w działalności doradczej w muzeach w Izraelu i za granicą oraz podejmując starania, by świadectwa i dokumenty dołączyć do publikowanych w „Jalkut Moreszet” studiów787.
Wydaje się, że znaczenie głosu żydowskiego – we wszystkich jego odcieniach – było dla Gutmana kwestią najważniejszą i fundamentalną. Jego monografia o Żydach warszawskich, napisana na podstawie własnej rozprawy doktorskiej788, dowodzi, że zrozumiał, iż zajmowanie się powstaniem wywołuje gruntowną dyskusję na temat ich życia:
Podczas przygotowań do tej książki zdałem sobie sprawę, że przejawy oporu i działań zbrojnych nie powinny być oddzielone od ogólnego tła, w którym toczyło się życie pod ciężarem okupacji, czy od życia publicznego – jak miało to miejsce w czasie okupacji i w getcie. […] Nie można zrozumieć znaczenia oporu i działań zbrojnych w tych wyjątkowych warunkach, jeśli nie zrozumie się ludzkich i społecznych warunków oraz napięcia, które panowało podczas Zagłady789.
Choć studium Gutmana dotyczyło przede wszystkim ruchów młodzieżowych i ich roli w ruchu oporu, starannie połączył on te tematy z historią powstania oraz losem Żydów warszawskich. W książce nie tylko omawia kwestie związane z przedsięwzięciami politycznymi i organizacyjnymi oraz oficjalnym i nieoficjalnym przywództwem w getcie, lecz także – a może przede wszystkim – porusza tematy związane z realiami życia codziennego. Zwrócił uwagę na ogromne cierpienie widoczne na ulicach getta, w tym głód, choroby i umieranie, również na przejawy życia, które rozwijało się mimo wyroku śmierci wydanego na Żydów.
W obrębie murów getta ukształtował się specyficzny styl życia, z zaskakującymi niejednokrotnie zjawiskami. Była w getcie „promenada”, która ściągała grupy młodych ludzi na przechadzki w promieniach słońca. W teatrach getta wystawiano skecze i satyryczne obrazki z życia dzielnicy zamkniętej. Istniał swoisty folklor gettowy – znane postacie, powiedzonka i dowcipy, a nawet gettowy żargon790.
Monografia, w której analizowane są wszystkie aspekty losów wybranej społeczności żydowskiej w czasach Zagłady, stała się istotnym gatunkiem badawczym, a w ślady Gutmana poszło wielu jego uczniów. Z czasem zaczął on doradzać studentom, którzy pracowali nad ważnymi monografiami polskich miast, by rozbudowali swe badania o warunki życia ludności żydowskiej w szerokim kontekście; takie ujęcie stało się fundamentem owych studiów791. Gdy porówna się te monografie z innymi ważnymi publikacjami napisanymi przez autorów spoza izraelskiego świata naukowego, widać wyjątkowość podejścia Gutmana do pracy badawczej. Jego uczniowie analizowali żydowską społeczność w czasie Zagłady w wielu aspektach i uwzględniając wszelkie przeciwności losu, jakim musiała ona stawiać wówczas czoła. Z jakiegoś powodu próżno szukać podobnej perspektywy w pracach badaczy spoza Izraela792.
Gutman nie ograniczał się jednak do źródeł żydowskich. Badał zarówno dokumenty administracji niemieckiej, jak i źródła wytworzone przez miejscową ludność i inne materiały. W jego analizie i prezentacji motywów żydowskich zawsze pojawiały się źródła nieżydowskie, a także szeroko rozumiane aspekty polityczne rzeczywistości historycznej, którą badał.
Ponadto Gutman starał się unikać uświęcania żydowskiego głosu. Choć uważał go za zasadniczy, był świadomy ograniczeń dokumentacji spisanej przez Żydów podczas Zagłady i po niej. W rzeczywistości jego rozwaga metodologiczna była przyczyną poważnych oskarżeń wysuniętych przeciwko niemu w kontekście powstania w getcie warszawskim. Zarzucano mu przede wszystkim, że jako członek Ha-Szomer ha-Cair i ŻOB umyślnie zlekceważył rolę i znaczenie podziemia rewizjonistycznego działającego w getcie793. Gutman z rygorystyczną powściągliwością opisał działalność Żydowskiego Związku Wojskowego (ŻZW)794 i wyjaśnił otwarcie:
Jeśli natomiast mowa o drugiej organizacji bojowej w getcie, a mianowicie ŻZW, brak wiarygodnych informacji o jej kontaktach z Polakami. Relacje Polaków, którzy twierdzą,
Zob. np. „Auschwitz – historia i wyjątkowość obozu”, „Biszwil ha-Zikaron” 1997, t. 28, s. 4-16; „Janusz Korczak: człowiek, dziedzictwo, legenda”,
Gutman zaangażowany był w publikację dzieł Ringelbluma powstałych w getcie i po stronie aryjskiej. Napisał też o nim kilka artykułów: „Emanuel Ringelblum, pamiętnik i zapiski z getta warszawskiego: wrzesień 1939-grudzień 1942”, Jeruszalaim: Yad Vashem i Bejt Lochamei ha-Getaot, 1992; „Dzieła ostatnie: relacje polsko-żydowskie; Styczeń 1943-kwiecień 1944”, Jeruszalaim, Yad Vashem i Bejt Lochamei ha-Getaot, 1994; „Emanuel Ringelblum – człowiek i historyk”, Jeruszalaim: Yad Vashem, 2006 (wydanie w j. angielskim:
Israel Gutman, „Żydzi w powojennej Polsce”, „Jalkut Moreszet” 1982, t. 33, s. 65-102 oraz
Zob. też m.in.;
Arieh Kochavi,
Hilberg wspomniał o tym w książce
Portugez, „Początki Moreszet”, s. 14-19; Boaz Cohen, „Przyszłe pokolenia – skąd będą wiedziały? Izraelska historiografia Zagłady. Powstanie i ewolucja”, Jeruszalaim: Yad Vashem, 2010, s. 330-334.
Israel Gutman, „Ruch oporu i powstanie zbrojne Żydów warszawskich na tle życia w getcie, 1939-1943” (rozprawa doktorska, Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie, 1975, w j. hebrajskim). W 1977 r. jego książka
Gutman,
Gutman,
Zob. np. Jael Peled, „Żydowski Kraków 1939-1945: wytrwałość, opór, walka”, Tel Awiw: Bejt Lochamei ha-Geatot i Ha-Kibuc Ha-Meuchad, 1993, oraz następujące pozycje: Sara Bender,
Thomas Sandkühler,
Chaim Lazar Litai,
Zob. np. Gutman,