Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует
2002 r. Gutman ponownie podniósł potrzebę przedstawienia tej kwestii z szerszej perspektywy. Tym razem stwierdził, że żydowski ruch oporu był jedną z wielu strategii przetrwania808 – taką, która stała się realna, dopiero wtedy, gdy informacje na temat mordów na Żydach zostały zinternalizowane. Wyrażając się w ten sposób, Gutman zdefiniował wyjątkowość żydowskiego ruchu oporu, która nie wynikała ze szczególnej jego wartości, ale raczej z zupełnie odmiennych realiów życia Żydów w porównaniu z innych narodami europejskimi.
Tak więc choć Gutman jest często utożsamiany z odważnymi i jednoznacznymi wypowiedziami o Zagładzie – w szczególności o żydowskim ruchu oporu – lektura jego prac pokazuje rozwój jego badań naukowych oraz złożoność jego odpowiedzi, które dojrzewały przez lata. Początkowo Gutman opierał się niemal wyłącznie na relacjach przedstawionych przez członków ruchu oporu z czasów wojny, które następnie zostały ukształtowane przez ocalałych. Ostatecznie to on właśnie umieścił te relacje w kontekście badanych realiów. Jego studia przedstawiają żydowski ruch oporu jako swoisty fenomen ukształtowany zarówno przez żydowską historię, jak i los poszczególnych Żydów podczas okupacji niemieckiej, które określały wyjątkowe cechy ideologiczne – są one cennym przyczynkiem do dyskusji na ten niezwykle istotny temat. Nie ma wątpliwości, że analiza perspektywy historycznej, z jakiej Gutman opisywał ruch oporu i wiele innych tematów związanych z badaniami nad Zagładą – prześledzenie zmian, jakie w nich zachodziły, oraz wpływu Gutmana na kształtowanie badań nad Zagładą w Izraelu i za granicą – wymaga zdecydowanie dokładniejszych studiów, niż mogę sobie na to pozwolić w niniejszym artykule. Nawet jednak z tak niepełnego omówienia wynika, że Gutman odegrał ważną rolę niemal we wszystkich obszarach badań nad Zagładą i towarzyszących im kontrowersjach.
Co istotne, Gutman rzadko bywał odosobniony w swoich zasadniczych poglądach. Yehuda Bauer zazwyczaj walczył z nim ramię w ramię. Chociaż Gutman i Bauer bardzo się od siebie różnili osobowością i jako naukowcy, podzielali oni podstawowe przekonania, w tym m.in. o decydującym znaczeniu antysemityzmu w nazistowskim światopoglądzie809 czy o Zagładzie jako konstytutywnym wydarzeniu zarówno w żydowskiej, jak i w europejskiej historii najnowszej810. W miarę upływu czasu tematyka badań, perspektywy badawcze oraz pytania, jakie stawiali, zaczęto identyfikować z jerozolimską Międzynarodową Szkołą Badań nad Zagładą (International School for Holocaust Research). Ich poglądy w dużej mierze ukształtowały podejście do badań nad Zagładą zarówno ich uczniów, jak i tych, którzy się z nimi nie zgadzali.
Mimo to ci dwaj dobrzy przyjaciele czasami publicznie się spierali. Jaskrawym tego przykładem jest spór, który mógł powstać tylko w atmosferze prawdziwej przyjaźni i miłości między nimi, o rozumienie związku – lub, jak uważał Gutman, braku związku – pomiędzy ludobójstwem a Zagładą. Gutman kategorycznie sprzeciwiał się postrzeganiu Zagłady jako jednej z form ludobójstwa, odwołując się do istoty ideologii nazistowskiej, leżącej u podłoża eksterminacji Żydów. Bauer postrzega tę kwestię w inny sposób: uważał, że Zagłada była najbardziej skrajnym przypadkiem ludobójstwa w historii811. Ich spór leży poza zakresem niniejszego artykułu, niemniej jest on ważnym przykładem innej podstawowej cechy prac Gutmana – współpracy badawczej (wśród członków Grupy Moreszet, pomiędzy Uniwersytetem Hebrajskim i Yad Vashem oraz przede wszystkim z Yehudą Bauerem). Współpraca obu przyjaciół dobrze ilustruje rabinackie powiedzenie: „nóż można naostrzyć tylko na ostrzu drugiego noża”812. Dlatego też ciężko jest ocenić dzieła któregokolwiek z tych badaczy bez odwoływania się do drugiego – przyjaciela, bliskiego współpracownika i uszczypliwego dyskutanta. Dodatkowym wyjaśnieniem zdolności Gutmana do maksymalnego wykorzystania swych talentów była umiejętność współpracy przy jednym projekcie z partnerem naukowym oraz stała wymiana myśli z badaczami z Izraela i zagranicy. Koleżeńskość i polemika były dla Gutmana ważnymi składnikami akademickiego środowiska. Można w tych cechach dostrzec dziedzictwo domu, ruchu i okazałej tradycji badawczej. Przede wszystkim jednak jego bogata działalność naukowa opierała się na imponującej dokładności, nadzwyczajnych zdolnościach analitycznych i nieustającym dążeniu do zrozumienia losu Żydów – jednostek, społeczeństwa i społeczności – w czasie Zagłady.
Uwagi końcowe
Przed siedemdziesiątą rocznicą wybuchu powstania w getcie warszawskim Yad Vashem poprosiło mnie o przeprowadzenie raz jeszcze wywiadu z Gutmanem na temat tego zrywu. Pamiętał on wszystkie wydarzenia z tamtego okresu w najdrobniejszych szczegółach, lecz z trudem przychodziło mu mówienie o nich w sposób przejrzysty i klarowny. Opisywał śmierć Margalit Landau, przyjaźń z Elkiem Różańskim i podziw dla Anielewicza, ale słowa zamierały mu na ustach. Próbował kilka razy, głos mu się łamał. Powiedział: „Oni wciąż we mnie żyją, nie dam rady opowiedzieć ich historii”.
Gutman oczywiście się mylił. Zdecydowanie mu się to udało. Podczas swojego długiego, pełnego trudów życia zrobił znacznie więcej niż napisanie prac, które stały się klasycznymi i fundamentalnymi pozycjami w badaniach nad Zagładą, położył podwaliny pod badania nad losem Żydów w czasie Zagłady, prowadzone w Izraelu i za granicą, oraz nadał tej ważnej dyscyplinie konstytutywne znaczenie w historii Izraela, Żydów, ludzi i współczesnego świata. Dzięki swoim książkom, wykładom i długim rozmowom Gutman wychował pokolenia uczniów – w środowisku akademickim i poza nim – których nauczył miłości, współczucia i upamiętniania straconego świata. Był to świat Anielewicza, Korczaka i Ringelbluma, a jednocześnie świat rodziców samego Gutmana, siostry Geni, Margalit Landau, Elka Różańskiego i wielu innych. Przede wszystkim był to jego świat.
Israel Gutman – członek Ha-Szomer ha-Cair, bojownik getta warszawskiego, członek żydowskiego ruchu oporu w Auschwitz, profesor na Uniwersytecie Hebrajskim i samodzielny pracownik naukowy w Yad Vashem – „odszedł do swojego świata”, jak mówi się po hebrajsku. Uczynił to w najbardziej pierwotnym znaczeniu tych słów. Odszedł do świata, który kochał. Do świata, który wypełniał jego dnie i zaprzątał jego myśli nocami. Do świata, który choć odszedł w płomieniach, towarzyszył mu przez tyle lat. Odszedł do swojego świata i osierocił tych, którzy się od niego uczyli i którzy go kochali. Badacze Zagłady wciąż zmagają się z trudnymi i ważnymi zadaniami. Dziedzictwo naukowe Israela Gutmana oraz jego działalność publiczna i edukacyjna są dla nas trwałym fundamentem. Czy my – badacze Zagłady w Izraelu i na całym świecie – wykażemy się dostateczną mądrością, żeby czerpać z nich inspirację do sprostania wyzwaniom XXI wieku?
Z języka angielskiego przełożyła Katarzyna Kaszorek
Słowa kluczowe
Israel Gutman, getto warszawskie, historiografia getta warszawskiego
Abstract
The article if devoted to Prof. Israel Gutman, one of the most eminent Holocaust scholars. Dreifuss reconstructs Gutman’s life from the pre-war period, through his stay in the Warsaw ghetto and concentration camps, to his emigration to Palestine and the building of the state of Israel, where the novice kibbutz worker became a scholar who shaped the direction of Holocaust research at the Yad Vashem Institute and the Hebrew University of Jerusalem. Gutman’s scientific methodology postulated a focus on the life of Jews during the Holocaust, its reconstruction on the basis of Jewish sources, and explanation of personal dilemmas and complex social relations.
Key words
Israel Gutman, Warsaw ghetto, Warsaw ghetto historiography
Tadeusz Epsztein
Wspomnienie o dr Rucie Sakowskiej (1922-2011)
Ruta Sakowska813
Ewolucji podlegało również spojrzenie Gutmana na nazistowski antysemityzm, m.in. w kontekście antysemityzmu w różnych epokach, oraz antyżydowską politykę Niemiec. Gutman uważał, że nazistowski antysemityzm był znacznie szerszym zjawiskiem niż kolejna manifestacja niechęci do Żydów. W swych późniejszych pracach na ten temat oprócz ciągłości antysemityzmu podkreślił np. nowatorstwo światopoglądu reprezentowanego przez nazistów, zgodnie z którym dążyli oni do unicestwienia nie tylko samych Żydów, lecz także wszelkich społecznych, kulturowych i jednostkowych przejawów judaizmu.
Na temat podobieństw i różnic w ich poglądach zob. też Dina Porat, „O podobieństwach i różnicach w poglądach Israela Gutmana i Yehudy Bauera na znaczenie Zagłady”, „Jalkut Moreszet” 2010, t. 87, s. 205-210.
Zob. np. Israel Gutman, „Uwagi i refleksje dotyczące dyskusji o wyjątkowości i uniwersalności Zagłady”, „Jalkut Moreszet” 1980, t. 25, s. 77-94. Na temat punktu widzenia Bauera zob. np. Yehuda Bauer,
Bereszit Raba [midrasz do Księgi Rodzaju] 69, 2: „Raw Hama bar Hanina powiedział: Nóż można naostrzyć tylko na ostrzu drugiego noża, tak więc uczeń doskonali się tylko w towarzystwie mędrca”.
Dr Ruta Sakowska używała do 1972 r. tylko nazwiska rodowego Pups, w 1972 r. zaczęła się podpisywać nazwiskiem podwójnym: Sakowska-Pups, od 1973 r. tylko nazwiskiem Sakowska. Dr Ruta Sakowska nie doczekała się jeszcze obszerniejszej biografii, choć po jej śmierci ukazało się kilka publikacji przypominających najważniejsze fakty z jej długiego życia, zob. Eleonora Bergman,