Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует
o policji żydowskiej, o kontaktach ze stroną aryjską, o relacjach żydowsko-polskich i żydowsko-niemieckich itd. Niechętnie poruszała problemy trudne, na przykład kwestię współpracy z okupantem, nie zawsze też w swoich analizach była dociekliwa, nie poszukiwała wyjaśnienia wielu istotnych wątpliwości nasuwających się podczas lektury materiału źródłowego. Chyba nie lubiła stawiać pytań, na które nie znała odpowiedzi. Nie starała się podejmować szerszych badań w celu wyjaśnienia zjawisk, na jakie natrafiała w źródłach.
Baza źródłowa jej prac nie wykraczała znacznie poza zbiory archiwalne ŻIH, a nie będziemy dalecy od prawdy, że w niewielkim tylko zakresie korzystała z materiałów innych niż zgromadzone w Archiwum Ringelbluma. Tak było już w rozprawie doktorskiej, przy której pisaniu w bardzo ograniczonym stopniu uwzględniła materiały spoza Archiwum ŻIH. Prawie w ogóle nie cytowała wielu ważnych archiwaliów znajdujących się w zbiorach publicznych w Warszawie, nie mówiąc o innych ośrodkach832. Jeszcze bardziej musi zastanawiać słabe wykorzystanie dokumentacji (poza rzecz jasna ARG) znajdującej się w AŻIH. Trzeba przypomnieć, że do 1968 r. oprócz dokumentacji przechowywanej w archiwum do dziś znajdowały się tu również w depozycie duże zespoły akt dotyczących gett w Krakowie, Lublinie, Łodzi i w innych miastach, zabrane wówczas decyzją władz do archiwów państwowych. W większym stopniu sięgała Sakowska do innych materiałów, które pozostały po 1968 r. w zasobie Instytutu, ale czyniła to sporadycznie, być może z powodu pobieżnej ich znajomości. Oczywiście jej orientacja w zasobie ARG była bez porównania szersza. Wydaje się, że miała w ręku prawie wszystkie zachowane w ŻIH dokumenty „Oneg Szabat”. Dzięki wieloletnim badaniom udało się jej wiele rozproszonych i błędnie zidentyfikowanych rękopisów scalić i powtórnie opisać. Włączyła do kolekcji niektóre dokumenty, które zaginęły i odnalazły się w innych zespołach AŻIH. Przeprowadziła również identyfikację tzw. notatek Hersza Wassera833 z odpowiednimi dokumentami, dzięki czemu uchroniła je od zaginięcia lub błędnego podporządkowania.
Niewątpliwą zasługą Ruty Sakowskiej było zwrócenie uwagi na specyfikę pracy zespołu Emanuela Ringelbluma. Sakowska jako pierwsza podjęła próbę periodyzacji działalności „Oneg Szabat”. Opisała zasady gromadzenia i przechowywania dokumentacji archiwalnej, metody przeprowadzania wywiadów i spisywania relacji. Pierwsza zaczęła dzielić dokumenty ARG na autografy i kopie, wyodrębniając wśród pracowników „Oneg Szabat” autorów i kopistów. „Odkryła” Szlamka, bohaterskiego uciekiniera z Chełmna834. Podobnie zwróciła uwagę na inne ważne postacie podziemnego archiwum. Niezwykle ceniła teksty Daniela Fligelmana, które częściowo wydała w osobnej antologii835. Wśród innych autorów wyróżniała m.in. rabina Szymona Huberbanda i Nechemiasza Tytelmana. Była pod wrażeniem pracy dwóch najbliższych współpracowników Ringelbluma: Hersza Wassera i Eliasza Gutkowskiego. Bez ich wkładu trudno sobie wyobrazić funkcjonowanie i rezultaty działań ARG.
Przy ocenie dorobku naukowego dr Ruty Sakowskiej nie można pominąć jej doświadczenia edytorskiego. Edycją źródeł zajmowała się od początku swojej działalności naukowej. Jedną z pierwszych jej publikacji była antologia wierszy okupacyjnych. Przez ponad 50 lat pracy naukowej wydała drukiem kilkaset różnych dokumentów, głównie z ARG. Swoje edycje opierała na ogólnie przyjętych zasadach wydawniczych dla dokumentów nowszych. Od pewnego momentu zaczęła się także odwoływać do niepublikowanej instrukcji wydawniczej Stanisława Kalabińskiego i Feliksa Tycha836. Przez cały czas ulepszała swój warsztat i korygowała błędy. Dbała o pełne opracowanie dokumentów, wprowadzając obszerny aparat naukowy w postaci przypisów językowych i rzeczowych. Edycję zawsze poprzedzała obszernym wstępem i notą edytorską.
Większe zastrzeżenia można zgłosić do metod doboru materiału i staranności opracowania tekstów. Wszystkie jej zbiorowe edycje dokumentów ARG mają charakter antologii, nie podjęła się nigdy wydania wszystkich materiałów z kolekcji na dany temat. Przykładem może być tomy: Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie, Listy o Zagładzie, czy Dzieci– tajne nauczanie w getcie warszawskim. Wszystkie te trzy największe dzieła edytorskie Sakowskiej zawierają wyłącznie wybór dokumentów dotyczących opisanych zagadnień. Co więcej, nie sprecyzowała jasno zasad doboru i selekcji materiału.
Nie wiemy też dokładnie, jak dzielono dokumenty w tomie Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie na te edytowane w całości i pozostałe, opisane tylko za pomocą regestów. Gdy patrzy się na dobór materiałów, które wybierała z kolekcji ARG, wyraźnie widać, że unikała dokumentów uszkodzonych, trudno czytelnych, których w Archiwum nie brakuje. W Listach o Zagładzie zostały pominięte niemal wszystkie poważniej uszkodzone rękopisy, także te, które ściśle wiązały się tematycznie lub ze względu na nadawców bądź adresatów z edytowanymi dokumentami.
Wątpliwości budzi również staranność transkrypcji niektórych tekstów, a zwłaszcza próby ich „ulepszania” czy nawet cenzurowania. Szczególnie trudno jest zaakceptować edycję raportu „Gehenna Żydów polskich pod okupacją hitlerowską”. Autorka edycji nie dotarła do najważniejszego egzemplarza owego dokumentu, ale co gorsza, publikując to źródło, dokonała w nim wielu zmian: „poprawek” i opuszczeń837. Niezależnie od tych uwag krytycznych trzeba jeszcze raz podkreślić, że Rucie Sakowskiej także na polu edytorskim bardzo dużo zawdzięczamy i bez jej doświadczeń prace na pełną edycją ARG byłyby znacznie trudniejsze. Wprowadziła po prostu te dokumenty do obiegu naukowego.
Ruta Sakowska za swoje osiągnięcia naukowe była wielokrotnie wyróżniana i nagradzana. W 1979 r. została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi. Dwukrotnie otrzymała dyplom honorowy Towarzystwa Miłośników Historii, 13 kwietnia 1976 r. za książkę Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Żydzi w Warszawie w okresie hitlerowskiej okupacji październik 1939-marzec 1943 (Warszawa 1975) i 20 grudnia 1982 r. za tom źródeł: Archiwum Ringelbluma. Getto warszawskie lipiec 1942-styczeń 1943 (Warszawa 1980). Także dwukrotnie była laureatką nagrody historycznej „Polityki”: w 1982 r. otrzymała ją za Archiwum Ringelbluma, a w 1998 r. za Listy o Zagładzie. Za swoją dotychczasową działalność naukową i organizacyjną została w 13 lutego 1981 r. uhonorowana Medalem Pamiątkowym Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Trzy lata później powołano ją na członka Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytutu Pamięci Narodowej (1 lipca 1984 r.). Od 25 lipca 1985 r . zasiadała ponadto w komisji przyznającej nagrody im. Alfreda Fiderkiewicza przy GKBZHwP. W 1997 r. otrzymała nagrodę im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej, którą wręczył jej w Warszawie Jan Karski. Wiosną 2011 r. dostała specjalną nagrodę Warszawskiej Gminy Żydowskiej za szczególne zasługi na polu badania historii Żydów838.
Osobiście poznałem dr Rutę Sakowską dopiero w 1996 r., gdy rozpocząłem współpracę z ŻIH przy porządkowaniu zasobu archiwalnego Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (CKŻP). Projekt ten finansowany był przez Waszyngtońskie Muzeum Pamięci Holokaustu (The United States Holocaust Memorial Museum). Ze względu jednak na to, że w tym czasie rozpoczął się remont generalny budynku ŻIH, widywałem dr Sakowską bardzo rzadko i przez kilka lat nie było okazji na dłuższą rozmowę. W drugiej połowie 2000 r. Muzeum Pamięci Holokaustu zaproponowało mi poprowadzenie planowanego już od pewnego czasu projektu powtórnego uporządkowania i przygotowania nowego inwentarza Archiwum Ringelbluma. Miałem duże opory przed podjęciem się tych obowiązków, nie mając doświadczenia w pracy nad tego typu dokumentacją. Nie znałem jidysz ani hebrajskiego, nie mogłem więc samodzielnie przystępować do opracowania dokumentów w tych językach. Ostatecznie przekonano mnie, obiecując pomoc ze strony różnych specjalistów, w tym także wykwalifikowanych tłumaczy839. Początkowo moja rola miała się ograniczać przede wszystkim do koordynowania prac
Mimo że w bibliografii zamieszczonej w pracy doktorskiej pojawia się zespół Delegatury Rządu RP na Kraj z Archiwum KC PZPR (obecnie w Archiwum Akt Nowych; dalej AAN), nie znała dokładnie jego zasobu, w szczególności zaś znajdujących się w nim rękopisów sporządzonych przez „Oneg Szabat”.
Hersz Wasser (1912-1981), jeden z najbliższych współpracowników Emanuela Ringelbluma w „Oneg Szabat”, po wykopaniu pierwszej części ARG w 1946 r. opisał niektóre ocalałe dokumenty, umieszczając przy nich kartki identyfikacyjne, zawierające najważniejsze informacje o podanych rękopisach. Z czasem, niestety, wiele tych luźnych kartek zaginęło lub znalazło się przy przypadkowych dokumentach.
Na przykładzie Szlamka Winera dziwić może brak wytrwałości badawczej Sakowskiej, gdyż mimo zainteresowania losami tej postaci nie podjęła trudu ustalenia jego prawdziwej tożsamości. Szczegółowe informacje o Szlamku zawdzięczamy przede wszystkim Przemysławowi Nowickiemu:
„Materiały do instrukcji wydawniczej do dziejów najnowszych Polski”, oprac. Stanisław Kalabiński i Feliks Tych, Warszawa 1958, mps (kopia w zbiorach autora); Zob.
Raport „Gehenna Żydów…” został sporządzony w getcie warszawskim wiosną 1942 r. w czterech egzemplarzach (mps z trzema kopiami); pierwszy egzemplarz, poprawiony i uzupełniony przez Hersza Wassera, został przekazany na stronę aryjską i trafił w ręce polskich władz podziemnych, po wojnie znalazł się w zespole Delegatury Rządu RP na Kraj (AAN, 202/ II-30), pozostałe trzy egzemplarze zostały zakopane razem z pierwszą częścią ARG i wydobyto je w 1946 r. Ruta Sakowska do publikacji raportu wykorzystała tylko jeden z dwóch egzemplarzy zachowanych w ARG w AŻIH (trzeci egzemplarz znajduje się w zbiorach Żydowskiego Instytutu Naukowego [YIVO] w Nowym Jorku), zob.
Nagroda ustanowiona przed wojną dla osób szczególnie zasłużonych dla badania historii i kultury Żydów, obecnie przywrócona; jako pierwsza została nią nagrodzona dr Ruta Sakowska, zob. „Biuletyn Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie” 2011, nr 1 (62), s. 10.
Początkowo zespół koordynujący prace nad nowym inwentarzem ARG składał się z następujących osób: prof. dr Feliks Tych (ŻIH), dr Ruta Sakowska (ŻIH), dr Eleonora Bergman (ŻIH), Agnieszka Jarzębowska (ŻIH), Jerzy Halbersztadt (USHMM), Alina Skibińska (USHMM), dr Tadeusz Epsztein (IH PAN). W zasadniczych pracach porządkowych oprócz dr Ruty Sakowskiej pomagała mi przede wszystkim Agnieszka Jarzębowska, a po wycofaniu się z projektu dr Sakowskiej tłumaczem dokumentów z jidysz została Sara Arm. W pracach dokumentacyjnych pomagały mi również inne osoby, np. Roma Avishai, Jan Jagielski, Marek Jóźwik (kierownik Archiwum ŻIH), Urszula Kobiałka-Fuks, Gennady Kulikov, Joanna Nalewajko-Kulikov, Magdalena Tarnowska.