Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует
Złotników. Matka, kobieta słabego zdrowia, zmarła, kiedy miał 12 lat. Studiował historię na Uniwersytecie Warszawskim pod okiem profesorów Wacława Tokarza i Marcelego Handelsmana. Równolegle podjął studia w Instytucie Nauk Judaistycznych w Warszawie, ale przerwał je, zmuszony zarabiać na utrzymanie. Magisterium uzyskał w 1933 r., stopień doktora (summa cum laude) – w 1937 r., za pracę „Lublin i Lubelskie w ostatnich latach Rzeczypospolitej (1788-1794)”. Pod koniec lat trzydziestych zdążył jeszcze opublikować kilka artykułów naukowych, ale wybuch wojny przerwał druk książki przygotowanej przez niego na podstawie doktoratu. Wydawcy udało się zabezpieczyć i przechować pierwszy tom, który ukazał się drukiem w 1945 r. – Kermisz z dumą podkreślał, że była to pierwsza naukowa książka historyczna wydana w powojennej Polsce869. Manuskrypt drugiego tomu, który w chwili wybuchu wojny znajdował się w domu Kermisza w Warszawie, zaginął i nigdy nie został opublikowany.
Nim jeszcze ukończył pracę nad doktoratem, Towarzystwo Miłośników Historii, warszawski oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego, zaangażowało go do opracowania historii Warszawy, a społeczność żydowska Warszawy – do spisania jej dziejów. Wojna przerwała realizację obu tych zamierzeń.
Niemiecka inwazja na Polskę popchnęła Kermisza do ucieczki na wschód. 17 wrześniu 1939 r., kiedy dotarł do Równego, sowieckie oddziały rozpoczęły aneksję wschodnich ziem Polski. Pod rządami Sowietów Kermisz pracował jako nauczyciel historii w szkole w Husiatynie, potem został dyrektorem szkoły i zajmował to stanowisko do czasu niemieckiej napaści w czerwcu 1941 r.
O swoich przeżyciach wojennych Kermisz mówił rzadko i mało; nie opisał ich, nie opowiadał o nich przyjaciołom ani swoim najbliższym. Dziś możemy je zrekonstruować tylko wyrywkowo i w zarysie. W latach 1941-1943 mieszkał najpierw w miasteczku Probużna, a potem w osiedlu Łuski pod Husiatynem, imając się różnych zajęć. Przez jakiś czas pracował w lwowskiej agendzie Żydowskiej Samopomocy Społecznej (Jidisze Socjale Alajnhilf). Prawdopodobnie był też wykorzystywany jako robotnik przymusowy w pobliskim gospodarstwie rolnym. W powojennym życiorysie napisanym w 1946 r. oraz w późniejszych wywiadach wspominał, że dwukrotnie został zatrzymany przez Niemców i tylko cudem uszedł z życiem, nie podał jednak żadnych szczegółów. Udało mu się też przetrwać kilka akcji deportacyjnych, w tym ostateczną likwidację społeczności żydowskiej w Probużnej, przeprowadzoną w święto Hoszana Raba870 – w jego wspomnieniach doszło do niej 20 października 1943 r. Przez pewien czas ukrywał się na polu w wysokim, niezżętym zbożu871, potem błąkał się po polach i okolicznych lasach, póki nie znalazł schronienia we wsi Czabarówka u Franciszka Kamińskiego, zaprzyjaźnionego Polaka, nauczyciela szkoły średniej, w której Kermisz uczył w czasie sowieckiej okupacji. Kermisz i czwórka innych Żydów, trzech mężczyzn i kobieta, ukrywali się u Kamińskiego na strychu aż do wyzwolenia872.
Armia sowiecka dotarła na te tereny w marcu 1944 r. Wkrótce potem Kermisz wstąpił do nowo sformowanego polskiego wojska, podporządkowanego sowieckiemu dowództwu. W lipcu tegoż roku został nauczycielem historii w szkole oficerskiej w Żytomierzu, następnie awansował do stopnia majora i już na jesieni został wraz ze szkołą przerzucony do Lublina.
Formularz zawierający spis wykładów, na które Józef Kermisz zapisał się w roku akademickim 1931/1932. Uczęszczał na wykłady m.in. prof. Władysława Tokarza, doc. Henryka Mościckiego, prof. Marcelego Handelsmana, prof. Tadeusza Wałek-Czerneckiego, prof. Jana Kochanowskiego, prof. Oskara Haleckiego (Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego)
Dyplom magistra filozofii Józefa Kermisza (Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego)
Podanie Józefa Kermisza, wolnego słuchacza seminarium doktoranckiego. o zaliczenie w poczet doktorantów Wydział Humanistycznego UW, 25 października 1934 r. (Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego)
W Lublinie podjął współpracę z nowo powstałą Centralną Żydowską Komisją Historyczną (CŻKH), w której pracowali historycy Filip Friedman i Nachman Blumental. Komisji, zajmującej się przede wszystkim poszukiwaniem dokumentów, udało się między innymi odnaleźć kartotekę więźniów Majdanka oraz akta niemieckiego gubernatora dystryktu lubelskiego. Ponadto komisja zapoczątkowała pionierskie przedsięwzięcie zbierania i utrwalania relacji Żydów, którzy przeżyli Zagładę. W marcu 1945 r. Kermisz przeniósł się wraz z CŻKH do Łodzi, gdzie rozpoczął pracę jako szef archiwum Komisji i gdzie odegrał kluczową rolę w pozyskaniu najważniejszych jej nabytków: dokumentów niemieckiej administracji cywilnej Kraju Warty oraz akt getta łódzkiego. Wychodząc z założenia, że archiwum powinno służyć przyszłym badaniom historycznych i jednocześnie gromadzić materiały potrzebne do osądzenia podejrzanych o zbrodnie wojenne, kierował poszukiwaniami dokumentów w taki sposób, by realizować oba te cele. Do 1948 r. CŻKH opublikowała ponad 40 książek, w tym trzy tomy dokumentów; redaktorem tomu drugiego, zatytułowanego Akcje i wysiedlenia, był Kermisz873. W 1947 r. powierzono mu funkcję zastępcy dyrektora nowo utworzonego Żydowskiego Instytutu Historycznego, którego siedzibą stał się budynek dawnego Instytutu Nauk Judaistycznych. Na każdym z tych stanowisk, czy to w Lublinie, Łodzi, czy Warszawie, Kermisz odgrywał czynną rolę nie tylko w poszukiwaniach ważnych materiałów archiwalnych z czasów wojny, lecz także w gromadzeniu relacji ocalałych. Uważał, że nie można zrozumieć tego, co zaszło, jeśli nie weźmie się pod uwagę żydowskiego punktu widzenia. Bez uwzględnienia żydowskiej optyki nie można dostrzec ludzkiej strony wydarzeń ani potwierdzić informacji zawartych w niemieckich dokumentach.
Spośród wielu osiągnięć Kermisza trzeba wspomnieć jego wkład w założenie czasopisma naukowego wydawanego w jidysz, „Bleter far Geszichte”, w którym sam opublikował kilka artykułów o doniosłym znaczeniu. Oddanie, z jakim budował archiwalne podwaliny pod przyszłe badania historyczne, charakteryzowało również jego późniejszą pracę w Izraelu.
Kermisz wyemigrował do Izraela w maju 1950 r., a latem tego samego roku wyjechał Nachman Blumental. Wspólnie stworzyli archiwum i ekspozycję w Muzeum Dziedzictwa Żydowskiego Oporu i Zagłady, Centrum Studiów i Dokumentacji im. Icchaka Kacenelsona Dom Bojowników Gett w kibucu Beit Lochamei ha-Getaot (Dom Bojowników Gett). W sierpniu 1953 r. na mocy ustawy Knesetu powstał instytut Yad Vashem, a wkrótce potem, w roku 1954, Kermiszowi powierzono stanowisko dyrektora archiwum, na którym pozostał do chwili przejścia na emeryturę w 1978 r.
Batię Bobker, swoją przyszłą żonę, spotkał w Jerozolimie, pobrali się w styczniu 1954 r. Mieli dwóch synów, Elijahu i Moszego; Elijahu zginął 1973 r. w wypadku podczas służby wojskowej.
Jako dyrektor archiwum Kermisz nawiązał stosunki z licznymi instytucjami i archiwami na całym świecie. Wysyłał pracowników Yad Vashem do wielu krajów europejskich, skąd wracali z kopiami istotnych materiałów. Pod jego kierownictwem archiwum instytutu w krótkim czasie przekształciło się w główne repozytorium żydowskich, niemieckich i polskich zasobów dokumentalnych związanych z Zagładą. Między innymi udało mu się sprowadzić do Yad Vashem kopie materiałów z Archiwum Ringelbluma – „Oneg Szabat”. Za jeden z jego największych sukcesów należy uznać pozyskanie dla archiwum oryginału dziennika Adama Czerniakowa, który nabył w 1964 r. od ocalałej z getta i mieszkającej w Kanadzie Rozalii Pietkiewicz.
Dzięki Kermiszowi udało się sprowadzić do archiwum kopie akt milionów uchodźców (displaced persons). Dokumenty w formie mikrofilmów razem z innymi materiałami z Międzynarodowego Biura Poszukiwań (International Tracing Service) zaczęto gromadzić w Yad Vashem w 1956 r., ponad pięćdziesiąt lat przed rozpoczęciem
Hoszana Raba (hebr. Wielka Hosanna) – siódmy, ostatni dzień święta Sukot (Namiotów); nazwa pochodzi od powtarzanych wówczas w modlitwie słów „hoszana” (zbaw nas). W 1943 r. istotnie przypadało 20 października – przyp. red.
Być może chodzi o mniszek kok-sagiz, bylinę wieloletnią, której uprawą zajmowali się więźniowie żydowskiego obozu pracy w Probużnej, istniejącego do 1943 r. Getto w miasteczku zostało zlikwidowane jesienią 1942 r. – 30 września Niemcy wywieźli część Żydów do obozu zagłady w Bełżcu, a pozostałych przesiedlili w październiku do Kopyczyńców – przyp. red.
Zob. życiorysy i noty biograficzne Kermisza w AYV, P.60/2, oraz wywiad z nim w „Jedijot Achronot”.