Podczas gdy Polacy i Ukraińcy walczyli między sobą o to, czyją własnością jest Galicja, Żydzi, którzy mogli co najwyżej sprzymierzać się raz z jedną grupą, raz z drugą, znaleźli się na coraz bardziej niepewnej ziemi niczyjej.
Do wybuchu pierwszej wojny światowej cesarstwo austro-węgierskie regulowało stosunki między poszczególnymi grupami etnicznymi i narodowymi zamieszkującymi tereny Galicji w sposób względnie efektywny. Płomienna retoryka rzadko kiedy przeradzała się w fizyczną przemoc. Przeciwnie, nacjonalizm stał się bodźcem do krzewienia piśmiennictwa i rozwoju działalności kulturalnej, a także zaangażowania politycznego i postępu ekonomicznego. Wszystko to raptownie zmieniła wielka wojna oraz konflikty narodowościowe i ideologiczne, jakie wybuchły w jej następstwie. Niewiele powstało źródeł na temat tego, jak walki na Wschodzie wpłynęły na tak zróżnicowane etnicznie społeczności jak Buczacz. Zniszczenia osiągnęły rozmiary, jakich nie widziano tam od XVII w. Dziesiątki tysięcy żołnierzy zginęło w okolicach Buczacza, a miasteczko znalazło się dwukrotnie pod okupacją rosyjską i pozostawało w pobliżu linii frontu przez większą część wojny.
Fot. 2. Pozycje armii rosyjskiej w pobliżu Buczacza, 1916 r. (Centralnyj derżawnyj kinofoto-fonoarchiw Ukrajiny, 0-184874)
Okupacja rosyjska przyniosła pogromy, które pochłonęły wiele ofiar. Niewydany drukiem dziennik Antoniego Siewińskiego, dyrektora szkoły dla chłopców w Buczaczu, polskiego nacjonalisty i antysemity, stanowi jedyne w swoim rodzaju, choć pełne głębokich uprzedzeń źródło informacji na temat sytuacji miasteczka podczas pierwszej rosyjskiej okupacji908. Kiedy Siewiński uciekał przed zbliżającą się drugą ofensywą wojsk rosyjskich latem 1916 r., do Buczacza zawitał rosyjski Żyd, żołnierz Aba Lew, podążając za zwycięskim oddziałem kozackim. Jak pisał, miasteczko „przedstawiało sobą przerażający obraz zniszczenia, wandalizmu i okrucieństwa”. Dalej opisuje on ponure konsekwencje pogromu, którego tam wcześniej dokonano909. S. An-ski (właśc. Szlojme Zajnwel Rapoport), pisarz, dramaturg i etnograf, znany dziś głównie jako autor dramatu Dybuk, odwiedził Buczacz w początkach 1917 r. Jak odnotował w obszernej relacji z okupacji rosyjskiej, gdy przejeżdżał przez „całe szeregi wielkich alei” w Buczaczu, „zniszczone i wypalone do gołej ziemi”, uderzyła go „tragiczna sceneria wymarłego miasta”910. Nieliczne ocalałe austriackie i rosyjskie dokumenty i fotografie przedstawiające Buczacz w czasie wojny potwierdzają spostrzeżenia Anskiego911.
Fot. 3. Most nad rzeką Strypą w Buczaczu z czasów wojny (ÖSA, KA, 6500AT-OeStA/KA BS, portrety LI, Kolekcja zdjęć)
Koniec pierwszej wojny światowej nie przyniósł Galicji pokoju. Po upadku cesarstwa austro-węgierskiego Ukraińcy i Polacy zaczęli walczyć o tę prowincję912. Podczas tego konfliktu, który zresztą Polacy szybko wygrali, Ukraińcy dopuszczali się na polskich cywilach wielu aktów okrucieństwa, o których potem szczegółowo pisano913. Tymczasem seria polskich pogromów dokonanych na żydowskich społecznościach spowodowała powołanie dwu międzynarodowych komisji śledczych. Przemoc skierowaną przeciwko Żydom tłumaczono często tym, że opowiedzieli się oni po niewłaściwej stronie konfliktu, że nie opowiedzieli się po żadnej ze stron, albo że popierali syjonizm. Jakakolwiek była przyczyna, Żydzi w sposób oczywisty nie pasowali ani do polskiej, ani do ukraińskiej wizji nowego państwa914.
Fot. 4. Szpital Chorób Zakaźnych, Buczacz 1917 r., dr Etel Zeigermacher (archiwum prywatne, za zgodą właściciela. Dziękuję synowi dr Etel Zeigermacher, zamieszkałemu w Melbourne w Australii, za udostępnienie mi fotografii ze szpitala w okupowanym przez Rosjan podczas pierwszej wojny światowej Buczaczu , gdzie jego matka pracowała jako lekarka)
Po kolejnej wojnie, tym razem toczonej między Polską a Związkiem Radzieckim o powojenne granice między tymi państwami, owe konflikty na tle narodowych, ideologicznym i etnicznym pozostawiły po sobie gorzkie dziedzictwo urazy, podejrzliwości i gniewu915. Nadzieje Ukraińców na niepodległe państwo umarły wraz z nastaniem polskich rządów. Na próby kolonizacji regionu przez Polaków Ukraińcy odpowiedzieli krwawym oporem, w którego wyniku wprowadzone zostały kolejne represje, natomiast żydowskie aspiracje do większej integracji z Polską spotkały się z powszechnym i oficjalnym sprzeciwem. W latach trzydziestych XX w. założona w 1929 r. Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) znacznie się zradykalizowała, w dużej mierze pod wpływem nazistowskich Niemiec916, polskie władze wprowadzały antysemickie prawa917, a coraz większe rzesze młodzieży żydowskiej dryfowały w stronę socjalizmu i syjonizmu918.
Cała masa raportów policyjnych, ulotek politycznych, prywatnych listów i dzienników, a także spisanych po wojnie wspomnień stanowi dowód na występowanie części wymienionych zjawisk w Buczaczu919. Miasteczko pozostawało żywym centrum polityki i kultury w całym okresie międzywojennym. Znajdowało się w nim wówczas daleko więcej restauracji, hoteli, kawiarni i barów niż obecnie920. To właśnie tam przyszli na świat historyk warszawskiego getta Emanuel Ringelblum oraz „łowca nazistów” Szymon Wiesenthal921. A jednak atmosfera w miasteczku stawała się coraz bardziej ponura. Agnon, który odwiedził Buczacz w 1930 r., zastał tam kurczącą się żydowską społeczność922. Wielu Żydów wyjeżdżało. Komórki partii komunistycznej stanowiły jedyną przestrzeń, gdzie wszystkie trzy grupy etniczne mogły się ze sobą kontaktować bez przeszkód, ale i te formacje były potencjalnie niebezpieczne923. Wielu młodych Ukraińców zasilało szeregi OUN; niektórzy z nich figurowali potem na listach funkcjonariuszy jednostek policji pomocniczej Schuma, rekrutowanej przez Niemców. W powojennych dochodzeniach i procesach wykazano ich współudział w mordzie dokonanym na żydowskich i polskich sąsiadach924.
Kiedy Sowieci zajęli Galicję w 1939 r., po krótkiej chwili radości i nadziei nastąpiły dwa lata terroru politycznego i upadku gospodarczego. Kierując się podejrzliwością wobec wrogich nacji, klas społecznych i nieodłącznych nacjonalistów, Sowieci wywieźli dziesiątki tysięcy Polaków, Żydów i Ukraińców. Były to represje na niespotykaną wcześniej skalę, po których – tuż po inwazji niemieckiej w czerwcu 1941 r. – nastąpiły masowe egzekucje, przeprowadzane głównie na ukraińskich więźniach politycznych925. Te zarządzone odgórnie egzekucje w ogromnym stopniu przyczyniły się do nasilenia konfliktów na tle etnicznym, co z kolei działało na korzyść niemieckich najeźdźców, którzy szybko winą za nie obarczyli Żydów, pozując jednocześnie na wyzwolicieli spod jarzma tzw. judeobolszewizmu. Masakry ludności żydowskiej, które nastąpiły później, wynikały bezpośrednio z polityki sowieckiej i propagandy nazistowskiej, choć ich głębszego źródła upatrywać należy co najmniej w czasach pierwszej wojny światowej926.
W miarę jak skierowana przeciwko Żydom przemoc stawała się codziennym elementem rzeczywistości w okupowanym przez Niemców Buczaczu, wspólnota społeczna oparta na kruchej koegzystencji przerodziła się we wspólnotę ludobójstwa. Nie wszyscy uczestnicy wydarzeń dostosowali się do ról przypisanych im w zwykłych relacjach: o ile wielu młodszych członków przedwojennych nacjonalistycznych organizacji
<p>908</p>
Biblioteka Jagiellońska, Dział Rękopisów, BJ Rkp. 7367 II, Antoni Siewiński, Pamiętniki buczacko-jazłowieckie z czasów wojny wszechświatowej od roku 1914 do roku 1920. Pamiętnik rodzinny. Siewiński urodził się 2 I 1858 r. we Lwowie; pełnił funkcję dyrektora szkoły dla chłopców w Buczaczu. Ostatni wpis w pamiętniku jest opatrzony datą 14 III 1939 r.
<p>909</p>
Aba Lev, „Zniszczenie żydostwa galicyjskiego w krwawej wojnie światowej” [w:] Jewrejskaja Kronika, t. 3, red. L. M. Klyachko i in., Leningrad-Moskwa: Raduga, 1924 [przekład z jidysz], s. 174.
<p>910</p>
S. An-sky, „Zagłada Żydów w Polsce, Galicji i Bukowinie”, tłum. na j. hebrajski Shmuel Leib Zitron, t. 1-4, Berlin-Charlottenburg: A.J. Stybel, 1929; wydane na nowo w Tel Awiwie w latach trzydziestych XX w., t. 4, s. 406. Oryginał w jidysz (Der jidiszer churbn fun Poljn, Galicje un Bukowine, fun tog-buch, 1914-1917), na podstawie rosyjskojęzycznego pamiętnika Anskiego z czasów wojny: S. An-ski, Gezamelte szriften, Warszawa: An-ski 1923, t/ 4-5. 28 I 1915 r. An-ski zapisał w pamiętniku, że ponoć „czterdzieści dziewcząt zgwałcono w sztetlu Buczacz”. Pragnę podziękować Polly Zavadivker za udostępnienie mi nieopublikowanego jeszcze przekładu. Zob. też skrócony przekład angielski: s. Ansky, The Enemy at His Pleasure, tłum. i red. Joachim Neugroschel, New York: Metropolitan Books, 2002 oraz Gabriella Safran, Wandering Soul: The Dybbuk’s Creator, s. An-Sky, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2010, s. 225257. Warto zwrócić uwagę na niekonsekwentnie stosowany zapis pseudonimu pisarza.
<p>911</p>
Zob. np. raporty sytuacyjne C.K. 36 Dywizji Piechoty na temat walk w rejonie Buczacza i w samym mieście w Österreichisches Staatsarchiv (ÖSA – Austriackie Archiwum Państwowe), Kriegsarchiv (KA),Neue Feldakte, 36.I.D., t. 431-460, 1-30 IX 1915 r., k. 2123; ibidem, t. 461-491, 1-31 X 1915 r., k. 2124. Na temat prowadzonej przez Austrię rekrutacji ludności Buczacza i innych miejscowości w celu odbudowy zniszczeń wojennych zob. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), zespół 311, C.K. Ministerstwo dla robót publicznych, jedn. 250, „Heranziehung der Zivilbevölkerung in den wiedereroberten Gebieten Ostgaliziens zum Straßenbau [Rekrutacja ludności cywilnej na podbitych terenach Galicji Wschodniej do budowy dróg]”, 16 XI 1917 r., 5 XII 1917 r., 10 XII 1917 r., 12 I 1918 r. Spis zniszczonych budynków w Buczaczu: Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny, m. Lwiw (CDIAUL – Centralne Państwowe Historyczne Archiwum Ukrainy we Lwowie), f. 146, op. 48, spr. 31-32, C.K. Ministerstwo Budownictwa, czerwiec i lipiec 1918 r. Łącznie wyliczono 569 budynków. Więcej na temat rosyjskiej okupacji zob. np. Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny, m. Kyjiw (CDIAUK – Centralne Archiwum Historyczne w Kijowie), f. 365, op. 1, spr. 30, Notatka generała-lejtnanta Miezencewa, zastępcy szefa Wydziału Żandarmerii tymczasowego wojskowego generał-gubernatorstwa Galicji, skierowana do szefa Wydziału, 3 I 1915 r.: „Wedle dostępnych informacji niektóre stanowiska w radach miasta i sądownictwie na terenie powiatu tarnopolskiego w dalszym ciągu zajmują Żydzi […] na przykład […] burmistrz Stern z Buczacza. Zważywszy na to, że od zajęcia kraju przez siły rosyjskie wszyscy Żydzi przejawiają nieprzyjazne nastawienie [wobec Rosjan] i nadal żywią nadzieję na powrót wojsk austriackich, a także biorąc pod uwagę ich chciwość i wyzysk ludności, konieczna zdaje się wymiana Żydów piastujących obecnie urzędy w administracji na osoby pochodzenia polskiego bądź ruskiego”, k. 29. Zob. też ibidem, f. 361, op. 1, spr. 2110, Notatka gubernatora Tarnopola, Czartoryskiego, na temat podejrzenia obywatela Buczacza Munisza Herszkowa Bauera o szpiegostwo, 12 III 1917 r. . Rosyjskie rozkazy operacyjne i rozporządzenia administracyjne dotyczące Buczacza: ibidem, f. 363, op. 1, spr. 2, ark. 51; f. 365, op. 1, spr. 254, ark. 6; f. 361, op. 1, t. 3, spr. 2672, ark. 3.
<p>912</p>
Ukraińskie relacje dotyczące regionu Buczacz, zob. np. Iwan Krypiakiewicz, Bohdan Hnatewicz, Iistoria Ukrainskoj Armii, Lwiw 1936, s. 502-512. Polskie relacje zob. np. Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW) w Warszawie, sygn. 334.183.1, 332.46.1, 331.7.1; I.400.2213. Zob. też Witold Hupert, Zajęcie Małopolski Wschodniej i Wołynia w roku 1919, Lwów-Warszawa: Książnica i Atlas, 1928, s. 42-43, 96-105; Stefan Wierżyński, Zarys historii wojennej 14-go Pułku Piechoty, Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, s. 3-13; Władysław Laudyn, Bój pod Jazłowcem, 11-13 VII 1919, Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1932, s. 4-8; „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 1994, t. 39, nr 1-2, s. 160-163, 176-177.
<p>913</p>
Zob. np. zeznania na temat zbrodni ukraińskich popełnionych na polskiej ludności cywilnej w powiecie buczackiego, 1918-1919: CAW I.400.1554; Parlamentarna Komisja ds. Badania Ukraińskich Napaści na Polską Ludność Cywilną. Zeznania z Buczacza: Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Sekcja Wschodnia (MSZ), 5341a, k. 227, 233-234.
<p>914</p>
Zob. np. raporty dotyczące sytuacji politycznej w Galicji Wschodniej w 1920 r. sporządzone przez ambasadę brytyjską w Warszawie: National Archives (NA), Public Record Office, Foreign Office, 688/2/3, k. 229-230; ibidem, 688/2/3, Raport wicekonsula we Lwowie na temat jego podróży po Galicji Wschodniej w marcu 1920 r., k. 295-303; ibidem, 688/9/2, Raport Brytyjskiej Misji Wojskowej w Polsce z wyjazdu na wschód od Tarnopola, 5 I 1921 r., k. 553556; ibidem, 688/15/12, Raport brytyjskiego konsula Leepera dotyczący jego wizyty w Galicji Wschodniej wiosną 1924 r., k. 679-688. Zob. też Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes (Archiwum Polityczne Ministerstwa Spraw Zagranicznych – PAAA), zespół Pol. 1, Polityka zagraniczna wobec Galicji, 1921-1939, R 81428, „L’Ukraine Occidentale [Ukraina Zachodnia]” Jewhena Pietruszewicza, przewodniczącego Najwyższej Rady Republiki Ukraińskiej, 1921 r., z odniesieniami do Buczacza; ibidem, R 81429, Odpowiedź Polski: „Galicie Orientale en chiffres et en graphiques”, Comité de Défense Nationale à Lwów [„Galicja Wschodnia w liczbach i na wykresach”, Komisja Obrony Narodowej we Lwowie], Warszawa 1921; a także ibidem, t. 42 i 52, sprawozdania niemieckiej ambasady w Warszawie na temat sytuacji w Galicji. Zob. też Stanisław Skrzypek, The Problem of Eastern Galicia, London: Polish Association for the South-Eastern Provinces, 1948. Więcej na temat przemocy stosowanej wobec Żydów zob. William W. Hagen, The Moral Economy of Popular Violence: The Pogrom in Lwów, November 1918 [w:] Antisemitism and Its Opponents in Modern Poland, red. Robert Blobaum, Ithaca: Cornell University Press, 2005, s. 124-147; a także najnowsza perspektywa polska: Leszek Kania, W cieniu Orląt Lwowskich. Polskie sądy wojskowe, kontrwywiad i służby policyjne w bitwie o Lwów 1918-1919, Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2008. Opracowanie ogólne: Carole Fink, Defending the Rights of Others: The Great Powers, the Jews, and International Minority Protection, 1978-1938, New York: Cambridge University Press, 2004
<p>915</p>
Więcej na ten temat z ukraińskiej perspektywy: Ukrainśko-moskowśka wijna w 1920 g. w dokumientach, red. Pawło Szandruk, Warszawa [brak wydawcy] 1933, s. 114-117, 120151, 216-237. Więcej o współpracy polsko-ukraińskiej przeciwko Armii Czerwonej, gdzie Buczacz wymieniony jest jako tymczasowa siedziba Armii Ukraińskiej, zob. Bitwa Lwowska 25 VII-18 X 1920: Dokumenty operacyjne, cz. 1, red. Marek Tarczyński, Warszawa: Rytm, 2002, s. 146-147, 211-213, 314-315, 339-340, 378-379, 412-413, 444-447, 468-470, 514-516, 528-529, 660-663, 747-760, 818-821, 871-873, 896-899, 912-915, 976-979. Więcej z perspektywy bolszewickiej, zob. s. Grażdanskaja wojna na Ukrainie 1918-1920. Sbornik dokumientow i materiałow, red. S.M. Koroliskij i in., Kijew: Naukowa dumka, 1967, s. 336-339.
<p>916</p>
Więcej na temat historii OUN zob. Franziska Bruder, „Den ukrainischen Staat erkämpfen oder sterben!”. Die Organisation ukrainischer Nationalisten (OUN) 1929-1948, Berlin: Metropol, 2007. O historiograficznych kontrowersjach wokół tej organizacji zob. przyp. 52.
<p>917</p>
William W. Hagen, Before the ’Final Solution’: Toward a Comparative Analysis of Political Anti-Semitism in Interwar Germany and Poland, „Journal of Modern History” 1996, t. 68, nr 2, s. 351-381; Szymon Rudnicki, Anti-Jewish Legislation in Interwar Poland [w:] Antisemitism and Its Opponents., s. 148-170; Holger Michael, Zwischen Davidstern und Roter Fahne: Juden in Polen im XX. Jahrhunder, Berlin-Brandenburg: Kai Homilius Verlag, 2007, s. 85-122.
<p>918</p>
Ezra Mendelsohn, Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym, tłum. Agata Tomaszewska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, s. 114-119; Moshe Mishkinsky, The Communist Party of Poland and the Jews [w:] The Jews of Poland between the Two World Wars, red. Yisrael Gutman i in., Hanower: University of New England Press, 1989, s. 56-74; Abraham Brumberg, The Bund and the Polish Socialist Party in the late 1930s [w:] ibidem, s. 75-94; Celia S. Heller, On the Edge of Destruction: Jews of Poland between the Two World Wars, Detroit: Wayne State University Press, 1994, s. 249-293. Więcej o polskich intelektualistów marksistowskich, z których wielu było Żydami, zob. Marci Shore, Kawior i popiół. Życie i śmierć oczarowanych i rozczarowanych marksizmem, tłum. Marcin Szuster, Warszawa: Świat Książki, 2008. Więcej na temat polityki żydowskiej przed 1914 r. zob. Joshua Shanes, Diaspora Nationalism and Jewish Identify in Habsburg Galicia, New York: Cambridge University Press, 2012.
<p>919</p>
Zob. np. Derżawnyj archiw Lwiwskoj Obłasti (Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego – DALO), Starosta buczacki, nr B19, f. 231, op. 1, spr. 2264, „Ekscesy ukraińskie w Trościańcu”, Buczacz, 12 VI 1934 r., k. 14-16; ibidem, Starosta buczacki, nr 9/33/Taj., „Żydowskie życie polityczne”, Buczacz, 29 I 1933 r.; DALO, f. 231, op. 1, spr. 2325, Posterunek Policji Państwowej w Buczaczu, nr 304/Taj./35, „KPZU w Buczaczu – informacje”, Buczacz, 24 VI 1935 r.. Zob. też protokoły miejscowego oddziału ukraińskiej organizacji „Proswita” (Oświecenie) z lat 1930-1939, np. CDIAUL, f. 348, op. 1, spr. 1379 i1385, ze wzmiankami o polskich represjach.
<p>920</p>
Zob. np. Księga adresowa Małopolski. Rocznik 1935/1936, s. 12-13.
<p>921</p>
Tom Segev, Szymon Wiesenthal. Życie i legenda, tłum. Michał Sobelman, Warszawa: Świat Książki, 2010, s. 42-57; Samuel D. Kassow, Kto napisze naszą historię? Ostatni rozdział zagłady warszawskiego getta. Ukryte Archiwum Emanuela Ringelbluma, tłum. Grażyna Waluga, Olga Zienkiewicz, Warszawa: Amber, 2010, s. 29-34; Buczacz jizkor buch, s. 225-228.
<p>922</p>
Shmuel Yosef Agnon, A Guest for the Night: A Novel, tłum. Misha Louvish, Madison, WI: University of Visconsin Press i Terrace Books, 1968 [tytuł oryg. Orea nata la-lun].
<p>923</p>
Zob. AAN, MSW, dokumentacja narodowości, 1251, Raport dotyczący działalności oraz aktów terroru i sabotażu OUN w rejonie Buczacza w latach 1931-1932, k. 77-78; CAW, VIII.800.72.1, Ukraińskie napaści oraz działalność antyżydowska i antypolska w rejonie Buczacza w 1937 r., k. 24, 95.
<p>924</p>
Zob. np. Hałużewyj derżawnyj archiw Służby bezpieki Ukrajiny (HDA SBU – Resortowe Państwowe Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy), Tarnopol, spr. 3787-II, Raporty Polskiej Policji Państwowej dotyczące działalności OUN w wioskach w pobliżu Buczacza. Zob. też protokoły sowieckiego procesu (1956-1957) Wołodymyra Antonowicza Kaznowskiego, komendanta policji ukraińskiej w Buczaczu i byłego oskarżyciela publicznego, gdzie jest zamieszczony spis z danymi innych policjantów, w tym ich przedwojennymi afiliacjami politycznymi, oraz treść zeznań podczas przesłuchań i na procesie (ibidem, spr. 30466, t. 1-2; 26874; 14050-P; 736; 3713; 14340; 9859-P; 8540-P; 8973-P; 14320-P); dochodzenie przeprowadzone przez radzieckie władze w sprawie mordu dokonanego na Żydach i Polakach w pobliskiej miejscowości Potok Złoty przez ukraińskie grupy zbrojne i niemieckich policjantów, wymienionych także w kontekście zbrodni w Buczaczu (Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiedieracyi [GARF – Państwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej], f. 7021 (radziecka Nadzwyczajna Komisja Państwowa), op. 75, d. 371, k. 6-11, kopia w: United States Holocaust Memorial Museum Archives [USHMMA – Amerykańskie Muzeum Pamięci Holokaustu], RG 22.002M, Reel 17, Obwód tarnopolski). Więcej na temat kontekstu tych wydarzeń zob. Gabriel N. Finder, Alexander V. Prusin, Collaboration in Eastern Galicia: The Ukrainian Police and the Holocaust, „East European Jewish Affairs” 2004, t. 34, nr 2, s. 95-118; Marina Sorokina, People and Procedures: Toward a History of the Investigation of Nazi Crimes in the USSR, „Krytyka”, jesień 2005, t. 6, nr 4, s. 797-831; The Unknown Black Book: The Holocaust in the German-Occupied Soviet Territories, tłum. Christopher Morris, Joshua Rubenstein, red. Joshua Rubenstein, Ilya Altman, Bloomington: Indiana University Press, 2008.
<p>925</p>
Jan T. Gross, Revolution from Abroad: The Soviet Conquest of Poland’s Western Ukraine and Western Belorussia, wyd. rozsz., Princeton: Princeton University Press, 2002; Bogdan Musiał, „Rozstrzelać elementy kontrrewolucyjne!” Brutalizacja wojny niemiecko-sowieckiej latem 1941 roku, Warszawa: Fronda, 2001. Karel C. Berkhoff przytacza radzieckie dokumenty, z których wynika, że NKWD zamordowało na terenie Ukrainy łącznie 8789 ukraińskich, polskich i żydowskich więźniów (idem, Harvest of Despair: Life and Death in Ukraine under Nazi Rule, Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press, 2004, s. 14).
<p>926</p>
Rossoliński-Liebe, Debating, Obfuscating and Disciplining the Holocaust s. 203. Autor szacuje liczbę żydowskich ofiar na 13 tys.; Dieter Pohl podaje, że mogło zginąć aż 35 tys. (idem, Anti-Jewish Pogroms in Western Ukraine [w:] Shared History., s. 306). Zob. też Kai Struve, The Explosion of Violence: The Pogrom of Summer 1941 [w:] Shatterzone of Empires: Coexistence and Violence in the German, Habsburg, Russian, and Ottoman Borderlands, red. Omer Bartov, Eric D. Weitz, Bloomington: Indiana University Press, 2013, s. 463-484; Frank Golczewski, Shades of Grey: Reflections on Jewish-Ukrainian and German-Ukrainian Relations in Galicia [w:] The Shoah in Ukraine: History, Testimony, Memorialization, red. Ray Brandon, Wendy Lower, Indianapolis: Indiana University Press, 2008, s. 114-155; John-Paul Himka, Ukrainians, Jews and the Holocaust: Divergent Memories, Saskatoon: Heritage Press, 2009. Timothy Snyder przytacza dłuższą argumentację na poparcie tezy o podobieństwach między masowymi zbrodniami stalinizmu i nazizmu (idem, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Warszawa: Świat Książki, 2011). Krytyka tej tezy zob. Omer Bartov, Featured Review, „Slavic Review”, lato 2011, t. 70, nr 2, s. 424-428 [zob. też recenzja książki Snydera, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2011, nr 7, s. 595600 – przyp. red.].
