Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует

      Key words

      Buczacz, microhistory, victims, perpetrators, witnesses, Holocaust memory

      Ferenc Laczó

      Dokumentując odpowiedzialność. Jeno Lévai i narodziny historiografii Zagłady na Węgrzech w latach czterdziestych XX w

      Jednoosobowe centrum dokumentacji na Węgrzech?

      Pierwszy proces, w którym dokonano zmiany priorytetów norymberskich, nadając nadrzędne znaczenie zeznaniom osób ocalałych z Zagłady, odbył się w Jerozolimie w 1961 r.958 Powszechnie wiadomo, że proces Eichmanna zakończył się jedynym wyrokiem śmierci w historii izraelskiego sądownictwa. Mniej znany jest fakt, że poza miejscem, gdzie proces się odbywał, wszystko było niemieckie – nie tylko oskarżony, lecz także jego obrońca i wszyscy trzej sędziowie wywodzili się z Niemiec. Być może jeszcze mniej osób zdaje sobie sprawę z tego, jak wiele wniosły do sprawy zeznania świadków węgierskich. To właśnie wydarzenia na Węgrzech umożliwiły dostarczenie najwięcej dowodów na osobistą odpowiedzialność Eichmanna i to właśnie z tego kraju pochodziło wielu ocalałych, którzy osobiście zetknęli się z nim podczas drugiej wojny światowej i Zagłady959. Powszechnie znane są też skutki nazistowskiej polityki ludobójstwa i kolaboracji Węgier z Trzecią Rzeszą w 1944 r. – średnio co trzeci więzień Auschwitz-Birkenau był Żydem węgierskim i była to najliczniejsza grupa ofiar w tym otoczonym najgorszą sławą kompleksie nazistowskich obozów.

      Grupa badaczy dokonała niedawno dokładnej analizy postawy komunistycznych Węgier wobec procesu Eichmanna960. Przyjrzeli się nie tylko takim kwestiom, jak polityczne stanowisko Węgier i relacje prasowe z tego okresu, lecz podkreślili także istotny wkład Jenő Lévaia (1892-1983), wybitnego dziennikarza i historyka współczesności, eksperta w dziedzinie dokumentacji historycznej. W 1961 r. Lévai opublikował w trzech językach cenne materiały dotyczące działalności Eichmanna na Węgrzech961. Choć poza granicami kraju niemal nikt o nim nie słyszał, był w rzeczywistości nestorem węgierskiej historiografii Zagłady (avant la lettre) we wczesnych latach powojennych i jednym z pierwszych historyków Zagłady na świecie962. Ocalały z Zagłady, Lévai prowadził niezwykle bogatą działalność publicystyczną aż do 1948 r., przy czym cztery jego węgierskojęzyczne książki trafiły na rynek jeszcze przed końcem 1945 r. W 1946 r. opublikował trzy tomy z wynikami przeprowadzonych przez siebie badań, kolejne dwa ukazały się rok później, a następna dwutomowa publikacja z 1948 r. doczekała się także wydań w języku szwedzkim i angielskim.

      W 1945 r. opublikował niewielki tom poświęcony postaci László Endrego, którego nazwał głównym węgierskim zbrodniarzem wojennym963. Opisał też historię Endrego Bajcsy-Zsilinszkiego, bojownika ruchu oporu i bohatera panteonu antyfaszystowskiego964. Innymi słowy, trzy główne wątki w pracach Lévaia w 1945 r. to faszyzm, zbrodnie wojenne i ruch oporu. W najwcześniejszych tekstach, wydanych tuż po wojnie, często odnosił się do problematyki antysemityzmu i tragedii Żydów, choć nie był to wówczas jeszcze główny przedmiot jego zainteresowań.

      W 1946 r. Lévai opublikował trzy powiązane tematycznie książki, znane jako księgi „czarna”, „szara” i „biała” (od pierwszych słów w tytułach], stanowiące część serii „Męczeństwo Żydów węgierskich”965. „Czarna” księga zawierała nie tylko obszerną dokumentację, lecz stanowiła też pierwszą przekrojową narrację na temat Zagłady na Węgrzech. „Białą” i „szarą” księgę poświęcił próbom ratunku podejmowanym przez Żydów i nie-Żydów, przedstawiając w nich przykłady człowieczeństwa i wielkiego heroizmu. Jak słusznie zauważa Regina Fritz w swoim omówieniu węgierskiej historii politycznej od czasów Zagłady, Węgrzy przygotowywali te materiały na potrzeby traktatu pokojowego, co niewątpliwie nie pozostało bez wpływu na ich zawartość966.

      W 1947 r. Lévai opisał historię getta w Peszcie z własnej perspektywy, ujmując temat kompleksowo. Jego zdaniem to, że getto przetrwało do końca drugiej wojny światowej, stanowiło wyjątkową okoliczność, wręcz graniczącą z cudem967. Ponadto na prośbę Komitetu Raoula Wallenberga, zrzeszającego zarówno dawnych współpracowników tego znanego na całym świecie szwedzkiego dyplomaty, jak i osoby, które zawdzięczały życie jego działaniom ratunkowym, Lévai napisał książkę o Wallenbergu (wkrótce potem ukazała się ona również w szwedzkim przekładzie)968. W 1948 r., gdy dyktatura komunistyczna ugruntowała swoją władzę przy użyciu brutalnych metod, Lévai ukończył obszerniejszą monografię na temat Zagłady na Węgrzech, już w samym tytule nawiązując do losu Żydów (zsidósors)969. Dodajmy, że poza jedenastoma książkami po węgiersku, które napisał w latach 1945-1948, w 1948 r. zaistniał także na rynku międzynarodowym, wydając anglojęzyczną Black Book on the Martyrdom of Hungarian Jewry970.

      Choć pisał głównie o Węgrzech i losie Żydów węgierskich, w krótkim okresie pomiędzy końcem wojny a początkami stalinizmu na Węgrzech971 Lévai prowadził badania m.in. w Szwajcarii, Niemczech, Polsce, Czechosłowacji, Szwecji, Norwegii, Danii, Holandii, Belgii i Francji. Dzięki temu dowiedział się o istnieniu komisji historycznych i ośrodków dokumentacji w różnych krajach Europy i stwierdził, że brak analogicznej instytucji na Węgrzech jest „niepojęty”972. W 1948 r. wydał też po węgiersku tom pt. Zsidósors Európában (Losy Żydów w Europie), w którym nominalnie poszerzył zakres swoich badań na cały kontynent, choć we własnej ocenie przedstawił jedynie reprezentatywną