Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует

---

Скачать книгу

---

przed sądem i stworzenia bardziej prawdziwego obrazu niedawnego ludobójstwa997.

      Najważniejsze prace Jenő Lévaia na temat Zagłady od drugiej połowy lat czterdziestych XX w

      Pomimo licznych osiągnięć i wielkiego wpływu na badania historyczne Jeno Lévai nadal jest na świecie praktycznie nieznany, dlatego też podstawowym celem tego artykułu jest przedstawienie jego pracy odbiorcy zagranicznemu. Ściśle mówiąc, chciałbym zaproponować pierwszą ocenę jego dorobku i przeanalizować cztery główne powojenne publikacje Lévaia. Zaczynając od krótkiej książki z 1945 r. o László Endrem, głównym węgierskim planiście i wykonawcy Zagłady, przyjrzę się następnie pierwszemu omówieniu Zagłady na Węgrzech z 1946 r., jego książce o getcie w Peszcie wydanej w 1947 r., by na koniec przeprowadzić analizę jego głównej syntezy „Losy Żydów na Węgrzech”, wydanej już w 1948 r.

      Jak czytamy w krótkim wstępie od wydawcy, tuż po wojnie poproszono Lévaia, aby napisał książkę o László Endrem, która miała dostarczyć materiałów dla Trybunału Ludowego (Népbíróságokat). Główną tezą powstałej w ten sposób książki było to, że Endrego, szefa sekcji administracyjnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w rządzie Döme Sztójaya w 1944 r., można uznać za głównego węgierskiego zbrodniarza wojennego998. Lévai twierdził, że określenie to było uzasadnione, ponieważ Endre wspierał ruch strzałokrzyżowców, odgrywał kluczową rolę w zdradzieckim ruchu Szálasiego i przyczynił się do tego, że Węgry nie wyszły z wojny pod koniec 1944 r.999

      Lévai przedstawił siedem tez na poparcie podstawowych zarzutów, jednocześnie próbując przedstawić czyny Endrego w porządku chronologicznym. Układ ten sprawił, iż to, co określamy jako Zagładę, pojawia się dopiero jako czwarta teza, sprowadzająca się do oskarżenia, że „jako podsekretarz stanu w okrutny i morderczy sposób deportował ponad 700 tys. obywateli węgierskich wyznania mojżeszowego”1000. Poza tezą trzecią, odnoszącą się do odpowiedzialności Endrego za tragedię, jaka spotkała wcielonych do oddziałów służby pracy, która była głównym przedmiotem zainteresowania Lévaia przed 1944 r., tezę czwartą opisał on znacznie bardziej szczegółowo niż pozostałe1001. Możemy zatem zaobserwować intrygującą dychotomię: mimo iż takie kategorie jak ludobójstwo nie były jeszcze stosowane na Węgrzech i Lévai nie mógł wysunąć przeciwko Endremu oskarżenia o popełnienie tego czynu, niemniej obciążenie główną odpowiedzialnością za Zagładę na Węgrzech zajęło czołowe miejsce wśród podstawowych zarzutów o zbrodnie wojenne, jakie sformułowano przeciwko Endremu1002.

      W swojej pracy Lévai wielokrotnie informował o tym, z jakich rodzajów źródeł korzystał w tekście, ale rzadko powoływał się na konkretne dokumenty1003. W wypadku László Endrego miał podstawy, by pisać o „dwudziestu latach gromadzenia źródeł”, ponieważ istotnie tak długo pracował nad ujawnieniem czynów głównego zbrodniarza czasów Zagłady na Węgrzech1004. To, co Lévai nazywał „sprawą Endrego i Lévaia”, „wielką walką między nim a mną”, zyskało rozgłos, a początki tej sprawy sięgają 1925 r., czyli ukazania się artykułów podsumowujących jego śledztwo dziennikarskie1005. Jak wspominał, po tym, jak zbadał działalność Endrego, ten ze wszelkich sił próbował się go pozbyć1006. Historia Endrego niewątpliwie była dla Lévaia ważna z osobistego punktu widzenia i z tego powodu nie powinno nikogo dziwić, że przedstawił w książce wiele szczegółów, choć nadal była to zwięzła wersja tego, co mu się przytrafiło: „15 listopada zostałem zatrzymany przez strzałokrzyżowców. Udało mi się uciec […]. 26 listopada pojmali mnie ponownie i bili w piwnicy budynku przy bulwarze Świętego Stefana 2, aż zacząłem krwawić. Endrego nie było już w mieście. Potem znalazłem się na statku do Dachau [tak w oryginale – przyp. tłum.], ale uciekłem […]”1007. Lévai z pewnością chciał ukazać swoją osobistą historię jako symboliczne zwycięstwo i zwrócić uwagę na to, że odpłacił Endremu za jego wcześniejszą wizytę1008.

      Oprócz przedstawienia (jak sam to określał) „wszystkiego, co zdawało się istotne do oceny faszystowskiego masowego mordercy pozbawionego wszelkich cech ludzkich”, i tym samym uzasadnienia zarzutu popełnienia zbrodni wojennych jedną z głównych intencji książki było wyjaśnienie antysemickich działań Endrego1009. Lévai utrzymywał, że sposób myślenia Endrego był „całkowicie judeocentryczny”, a nawet twierdził, że „miał tylko jeden schemat wypowiedzi, który najwyżej lekko modyfikował, jednocześnie powracając do pewnych kwestii przez całe życie”1010. Na początku Lévai prowadzi rozważania na temat trzech podstawowych warstw antysemityzmu Endrego, pisząc o rodzinie, z której się wywodził, środowisku ekstremistycznym, w jakim się obracał, a także opisując pewne rzekomo kluczowe zdarzenie z jego młodości. Oprócz tego opisuje jego charakter w sposób bardziej złożony, wspominając o „okrutnej” i „brutalnej” naturze Endrego. Jasno identyfikuje podstawowe źródło ideologiczne jego zawziętego antysemityzmu: „Przy wielu okazjach László Endre dumnie obwieszczał nam, że głównym celem jego życia jest badanie kwestii żydowskiej. Opierał się na «Protokołach mędrców Syjonu»”1011. Ponadto Lévai twierdzi, że Endre „kształcił się u Lajosa Méhelyego, Zoltána Bosnyáka i Kálmána Hubaya” oraz (co jest dość kontrowersyjne) „u żydowskiego rabina Beli Berenda z Szigetvar, z którego dziwnych usług korzystał też później, po powołaniu tegoż do Judenratu”1012. Przedstawiając Endrego głównie jako ucznia innych, Lévai podkreślił również, że jego specjalistyczna, choć w gruncie rzeczy całkowicie dyletancka, wiedza była powszechnie znana i wielu zwracało się do niego po opinię i radę.

      Kariera Endrego dostarczyła też ważnych dowodów na kontrowersyjną kwestię relacji węgiersko-niemieckich. Jednym z wątków powtarzających się u Levaia było założenie, że Endre jedynie naśladował rozwiązania niemieckie1013. W tym duchu podkreślał, że „jego kontakt z rozmaitymi węgierskimi organizacjami narodowosocjalistycznymi ożywił się w 1936 r.”1014, gdy Endre odkrył, że jego matka pochodzi ze Szwabii i zaczął skłaniać się w stronę Volksbundu, pronazistowskiej organizacji Niemców węgierskich1015. Przedstawiał go też jako stałego bywalca ambasady niemieckiej. Lévai omówił nawet ten – jak go określił – „całkowicie nieznany rozdział” życia Endrego – jego rzekomo bliskie relacje z Gestapo i służalczość wobec niemieckiej tajnej policji politycznej po 1941 r.1016

      Z kolei w toku przybliżania środowiska Gödöllő, gdy Endre był wysokim urzędnikiem państwowym w latach dwudziestych XX w., Lévai przedstawił go jako protochronistę, który wymyślił znak „Zs” (wykorzystując pierwszą literę węgierskiego słowa zsidó) i używał go w oficjalnych dokumentach1017. Lévai miał też cel bardziej ogólny – wykazać, że już w latach dwudziestych XX w. Endre stosował nowatorskie praktyki służące wyjęciu Żydów spod prawa1018. Innymi słowy, Lévai w swojej interpretacji działań Endrego pokazuje, że antysemityzm węgierski był skrajnie radykalny, jeszcze zanim naziści przejęli władzę w

---

Скачать книгу