Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует

---

Скачать книгу

---

partii rządzącej. Jednocześnie twierdził, że po tym, jak w 1938 r. Endre został szefem administracji komitatowej, „wprowadził istne rządy strzałokrzyżowców” w komitacie Peszt. Interpretował nawet tę zmianę polityczną jako „początek największego rozwoju ruchu strzałokrzyżowców”1019. Lévai był również przekonany, że przed latem 1944 r. Endre planował pucz przeciwko Horthyemu, przyjął niemiecką protekcję, by współpracować z Szalasim i rzekomo w ostatnich miesiącach wojny udało mu się zdobyć „nieograniczoną władzę”1020. O ile cele polityczne radykalnej prawicy w partii rządzącej i u strzałokrzyżowców były częściowo zbieżne, o tyle jest oczywiste, że siły te pozostawały rywalami. Niemniej wydaje się, że Lévaiowi nie udało się ustalić dokładnej pozycji Endrego na mapie politycznej Węgier.

      Odnośnie do roli, jaką Endre odegrał w Zagładzie na Węgrzech w 1944 r., Lévai stwierdził przede wszystkim, że to Endre zarządził dokonanie „praktycznego rozwiązania kwestii żydowskiej” i osobiście podejmował decyzje o wielu deportacjach do Auschwitz1021. Wyjaśniał, że w czasie wywózek Endre podróżował, i podkreślał, że był on dumny z rezultatów swoich działań, o czym mówił otwarcie1022. W jednym ze swoich przemówień, które Lévai cytował obszernie, wychwalał nawet osiągnięcia Węgier w programie wyniszczenia Żydów1023.

      Już w 1945 r. Lévai zaczął się posługiwać kilkoma dychotomicznymi pojęciami, które w dużej mierze do dzisiaj definiują obraz debaty nad Zagładą na Węgrzech. Są to: innowacja kontra imitacja, odpowiedzialność Węgrów kontra służalczość wobec Niemców, kluczowa rola reżimu kontra wkład strzałokrzyżowców. Mimo to nie dał jasnych i przekonujących odpowiedzi, dlaczego jedne należałoby stawiać ponad drugimi.

      Lévai w lutym 1946 r. skończył swoje pierwsze przekrojowe opracowanie na temat Zagłady na Węgrzech: Fekete könyv a magyar zsidóság szenvedéseiről (Czarna księga o cierpieniach Żydów węgierskich)1024. Utrzymywał, że oparł ją na „kompletnych i związanych z tematem materiałach administracji państwowej” oraz na wielu oficjalnych źródłach żydowskich, w tym na dokumentacji Judenratu. Czerpał też z niektórych świadectw ocalałych1025. Zarazem jednak przyznał, że pominął niektóre istotne aspekty tragedii Żydów. Wśród szczególnie istotnych luk w tekście wymienia dramat robotników przymusowych, proces gettoizacji i deportacji na wieś oraz warunki życia w getcie peszteńskim1026.

      Na początku książki Lévai omówił rozwój prawicy węgierskiej z perspektywy teleologicznej. Najwyraźniej miał na celu ukazanie „prostej linii łączącej ideologię Szeged z kontrrewolucyjną koncepcją nazifaszyzmu Szalasiego, ponieważ obie opierały się na zbrodniczym antysemityzmie”1027. Zgodnie z jego kontrowersyjną interpretacją korzenie Zagłady na Węgrzech sięgają początku rządów Horthyego. Radykalne ruchy prawicowe rozkwitały w 1919 r., działacze polityczni rozpoczęli agitację wzorowaną na narodowosocjalistycznej, a urzędnicy administracji lokalnej zaczęli odrzucać zasadę równości wobec prawa.

      Lévai szczegółowo opisuje, jak w latach dwudziestych XX w. (tzw. okresie konsolidacji) obrońcy rasy albo „ludzie roku 1919” – jak czasami ich określał – stopniowo byli marginalizowani, ale zaczęli odzyskiwać władzę za rządów Gyuli Gómbósa (1932-1936). Lévai twierdził, że w tych latach gospodarka Węgier stawała się coraz bardziej zależna od Niemiec, wpływ niemieckiego antysemityzmu odczuwano coraz silniej, a ludzie ze środowisk sympatyzujących z nazistami zaczęli zajmować ważne stanowiska w armii – wielu wojskowych miało niemieckich przodków, na co Lévai dość często zwracał uwagę, odnosząc się do kwestii rasowych.

      Chociaż Lévai przedstawił relacje między kontrrewolucją Horthyego z 1919 r. a rządem strzałokrzyżowców jako bliskie, nadal utrzymywał, że na Węgrzech zaczęto dążyć do „rozwiązania kwestii żydowskiej” pod bezpośrednią presją Niemiec tuż przed drugą wojną światową i podczas niej1028. Twierdził, że przywódcy nazistowscy „praktycznie sterroryzowali” polityków węgierskich już w czasie uchwalania antysemickich ustaw pod koniec lat trzydziestych XX w. i uważał, że „stopień antysemityzmu był podstawowym kryterium ich wiarygodności”1029. Lévai wykazywał na przykład, że „w wyniku negocjacji z Hitlerem i Ribbentropem” premier László Bárdossy w latach 1941-1942 zdecydował, by „środki podjęte w celu rozwiązania kwestii żydowskiej całkowicie zgadzały się polityką nazistów”1030. Poza znaczeniem, jakie dyskryminacja Żydów miała w polityce zagranicznej, Lévai uznał ją za „zwycięstwo feudalizmu”, ponieważ „odwracała uwagę” od kwestii reformy rolnej i służyła interesom wielkiego kapitału przez „hamowanie etatyzacji”1031. W „Czarnej księdze” z 1946 r. Lévai twierdził, podobnie jak w książce o László Endrem, że skrajne reakcje prawicy stanowiły zjawisko zakorzenione na Węgrzech. Antysemityzm był ich częścią, lecz nasilająca się dyskryminacja i antysemityzm eliminacjonistyczny z ostatnich lat rządów Horthyego miały swoje źródła w Niemczech.

      Natomiast w szczegółowej charakterystyce Zagłady w Europie Środkowo-Wschodniej Lévai właściwie przestał podkreślać rolę Niemców jako inicjatorów Zagłady. Na temat niepodległej Chorwacji napisał, że nie tylko „organizacja ustaszów dokonała likwidacji Żydów na podległym terytorium”, lecz to właśnie tam „eksterminacja Żydów została przeprowadzona w najbardziej okrutny sposób”1032. Ponadto twierdził, że w Słowacji wprowadzono bardziej radykalne rozwiązania antysemickie niezależnie od Niemców i w ten sposób stworzono wzorzec dla innych krajów. Wymieniając niektóre z najważniejszych kwestii na temat Zagłady w Rumunii, Lévai zauważył, że na Węgrzech doszło do niej później niż w krajach sąsiednich. „Choć Niemcy [zwracam uwagę na sprzeczność – F.L.] zgładzili niemal wszystkich Żydów na terenie Europy Środkowej, to prawie milion Żydów na Węgrzech pod ochroną regenta Horthyego i rządu Kallayego stanowił prawie nienaruszoną «wyspę» żydowską w Europie Środkowej”1033. W tym miejscu wydaje się, że Lévai powtarza przygotowane zawczasu gotowe frazy na temat korzystniejszej sytuacji na Węgrzech, choć w przypisie dodaje przewrotnie, że „w Słowacji Eichmann i Wisliceny pełnili jedynie funkcje nadzorcze, kontrolując transporty Żydów słowackich z Bratysławy do Auschwitz. Na Węgrzech również uważano rozwiązania przyjęte w Słowacji za modelowe, przynajmniej do czasu, kiedy Endre i Baky pobili «rekord świata», deportując 500 000 Żydów w 60 dni”1034.

      Druga część „Czarnej księgi” miała naświetlić, „jak doszło do tego, że większość Żydów na Węgrzech została deportowana i zamordowana, i jakie były tego przyczyny”1035. Lévai rozpoczął narrację na temat zagłady Żydów węgierskich w 1944 r. od stwierdzenia, że po 19 marca Niemcy przejęły kontrolę nad całą polityką i ustawodawstwem dotyczącym Żydów i mogły przekazywać rozkazy bezpośrednio Judenratom1036, jednocześnie opierając się na całkowicie im posłusznej policji węgierskiej1037. Początkowo wszystkie węgierskie agendy uznały, że te sprawy nie leżą w zakresie ich kompetencji i radzono Żydom wypełniać polecenia Niemców. Ci ostatni zachowywali jeszcze na tym etapie pozory uprzejmości, co miało służyć jedynie omamieniu ludzi, tak by stali się ulegliСкачать книгу