Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует

---

Скачать книгу

---

wykorzystywane podczas procesów przestępców wojennych855. Pomimo tej niezwykle rozwiniętej aktywności wydaje się, że Wasser nie odnajdywał się w powojennych strukturach Centralnego Komitetu. Szybko podjął próby wyjazdu z Polski i latem 1946 r. podpisał umowę z przeniesionym w czasie wojny do Nowego Jorku JIWO, która gwarantowała mu zatrudnienie jako wykładowcy i kierownika badań nad historią Zagłady na ziemiach polskich856. Był to pierwszy kontrakt tego typu, jaki Instytut wystawił dla naukowca z Europy. Pozycja Wassera była więc ze względu na rolę, jaką odgrywał w czasie okupacji, wyjątkowa, a starania o sprowadzenie go do Stanów Zjednoczonych podejmowano wielokrotnie. Jak pisał w grudniu 1947 r. podczas kolejnej próby zorganizowania wyjazdu Wasserów sekretarz JIWO Mark Uveleer do amerykańskiego konsula generalnego w Sztokholmie: „Choć kiedy wydawało się, że pan Wasser nie będzie mógł opuścić Polski, podejmowaliśmy takie próby, nie udało nam się znaleźć nikogo, kto mógłby go zastąpić”857.

      W oczekiwaniu na możliwość wyjazdu Wasser zaczął w dużej mierze służyć jako reprezentant JIWO w Polsce, pośrednicząc między innymi w przekazywaniu pieniędzy i materiałów dla społeczności żydowskiej. Wtedy też rozpoczął korespondencję z Instytutem, w której otwarcie pisał o stosunkach panujących pośród przywództwa społeczności żydowskiej w Polsce. W wysyłanych w tym czasie do Nowego Jorku listach z, jak to określał, „daleko-bliskiej Warszawy”, charakteryzował problemy finansowe, chaos i konflikty personalne oraz narastające upolitycznienie działalności Komitetu. Bez wątpienia najbardziej poruszał go wpływ sytuacji w Komitecie na los Podziemnego Archiwum Getta, którego pierwszą część wydobyto 18 września 1946 r. Jako jeden z trojga, obok Blumy Wasser i Racheli Auerbach, pozostałych przy życiu współpracowników Ringelbluma, ale przede wszystkim jako jedyny, który znał dokładne miejsce ukrycia archiwum858, Wasser organizował prace przy wydobyciu jego pierwszej części, a następnie weryfikacji i identyfikacji jej zawartości. 30 grudnia 1946 r. pisał do JIWO:

      Minęło już 3,5 miesiąca od wydobycia skarbu, a nie zostały jeszcze zrobione żadne fotokopie. Powody: trochę zaniedbanie, a trochę lokalne trudności. Wyobrażam sobie, jak sprawa wyglądałaby u was – w Centrali – poruszylibyście całą żydowską opinię publiczną i szerokie żydowskie warstwy mogłyby zapoznać się ze zbiorami okupacyjnymi. Przyjaciel Suckewer prawdopodobnie o wszystkim wam napisał. Również o prezencie, który znajduje się tu dla was859.

      Prezent, o którym pisał Wasser, to około 140 dokumentów, wyłączonych w czasie prac porządkowych z pierwszej części Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego860, a wśród nich wiele materiałów, które można określić jako kluczowe dla poznania historii zagłady Żydów na ziemiach polskich, m.in. jeden z odpisów relacji Szlomo Winera z ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem861 czy pochodzący z czerwca 1942 r. raport „Gehenna Żydów polskich pod okupacją hitlerowską”862. W archiwum JIWO zachowało się do dzisiaj 49 kopert, w których elementy zbioru nazywanego dzisiaj „Kolekcją Wassera” dotarły do Nowego Jorku. Dokumenty były wysyłane listami poleconymi pomiędzy kwietniem a wrześniem 1947 r., adresowane na maszynie do dyrektora JIWO Maxa Weinreicha lub sekretarza Marka Uveleera, opatrzone zazwyczaj fałszywym adresem zwrotnym i fałszywym nazwiskiem nadawcy. Przypuszczać należy, że właściwe ustalenia na temat ich przesyłania dokonywały się za pośrednictwem osób trzecich, takich jak wymieniony już poeta Abraham Suckewer. W korespondencji pomiędzy Wasserem i JIWO z tego okresu można dziś znaleźć tylko ślady ukrytych informacji na temat przekazywania kolekcji. 17 czerwca 1947 r. Wasser pisał na przykład:

      JIWO ma wielu przyjaciół w Polsce. Być może otrzymaliście już liczne listy od nich. Naturalnie nieważny jest nadawca, ale właśnie sentyment, który można zobaczyć w ich listach. […] Również z Paryża otrzymasz list od Twojej przyjaciółki – naszej przyjaciółki – Ireny Janowskiej, znajomej Miriam Rikles863.

      Mina (Miriam) Rikles, przedwojenna pracownica JIWO, po wojnie zatrudniona w Wojewódzkim Komitecie Żydowskim w Warszawie, była jedną z zaufanych osób, które z Francji, Niemiec i Szwecji przesyłały dokumenty do Nowego Jorku864. W odpowiedzi na listy Wassera Mark Uveleer każdorazowo potwierdzał otrzymanie przesyłki, dziękując za pozdrowienia od osób, pod których nazwiskami były wysłane.

      Nie możemy dzisiaj stwierdzić, czym kierował się Wasser, podejmując organizacyjnie niezwykle skomplikowane i ryzykowne zadanie wysyłania dokumentów z Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego do Stanów Zjednoczonych. On sam pisał do JIWO, że uważa to za „święte zadanie” i „narodową misję”865. Trudno nie widzieć w tym stwierdzeniu echa słów Ringelbluma, który charakteryzując działalność Archiwum, pisał w swoim dzienniku o „wielkiej idei”, której w wypadku każdego współpracownika „Oneg Szabat” podporządkowany miał być „jego znój i męka, jego twardy trud i cierpienia, jego narażanie się w ciągu 24 godzin w toku niebezpiecznej pracy przy przenoszeniu materiałów”866. Hersz Wasser swoją funkcję sekretarza postanowił wypełnić zgodnie z tymi wytycznymi do końca. Choć w bardzo dużej mierze ograniczony przez warunki, w jakich przyszło mu działać, osiągnął swój cel i umieścił choć część zbiorów w miejscu, które w 1947 r. uważał za najbezpieczniejsze i gdzie być może jego zdaniem chciałby je widzieć ze względu na swoje związki z JIWO sam Ringelblum. Pomimo wielokrotnie ponawianych prób Wasserowi nie udało się wyjechać w ślad za kolekcją do Stanów Zjednoczonych. Dopiero w 1950 r. Wasserowie wyjechali do Izraela, gdzie Hersz Wasser został dyrektorem założonego przez siebie w Tel Awiwie Instytutu Badań nad Żydowskim Ruchem Robotniczym im. Emanuela Ringelbluma, a później dyrektorem wydawnictwa J.L. Pereca867. Zmarł w 1980 r.

      Słowa kluczowe

      Emanuel Ringelblum, getto warszawskie, Hersz Wasser, JIWO, Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawskiego

      Abstract

      This article discusses the life of Hersch Wasser (1910-1980), secretary of the ”Oneg Shabbat” and the closest collaborator of Emmanuel Ringelblum. Wasser, an economist from Łódź, who was a key personality in the Underground Archive of the Warsaw Ghetto. He was the one who coordinated its activities and recorded both its collaborators and incoming documents. He was one of the creators of the press department of the ”Oneg Shabbat”, which provided information on the Holocaust to the Polish and Jewish underground press. As a secretary of the Central Refugee Commission, he interviewed refugees arriving in the ghetto and supplied the Archive with information on the persecution of Jews outside Warsaw. After the end of the war, Wasser played a key role in unearthing the first part of the Underground Archive in September 1946 and in preparing their first catalogue. Simultaneously, between April and September 1947, Wasser took out about 140 documents from the collection and together with other documents relating to the Holocaust (altogether 244) sent them to YIVO in New York, seeing it as a way of safekeeping them in the face of a difficult situation in post-war Poland. He emigrated to Israel in 1950.

      Key words

      Emanuel Ringelblum, Hersch Wasser, Underground Archive of the Warsaw Ghetto, Warsaw Ghetto, YIVO

      David Silberklang

      Józef Kermisz (1907-2005) – twórca badań nad Szoa

      Józef Kermisz, historyk, dyrektor archiwum w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie, a potem w jerozolimskim Yad Vashem, odegrał ważną rolę w odnalezieniu i zabezpieczeniu niezwykle cennej dokumentacji

---

Скачать книгу