Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует
lipca 1988 r. w Warszawie) i Pauliny z domu Sakow. Ojciec był znanym dziennikarzem, publikującym w wileńskiej prasie żydowskiej, a matka bibliotekarką w białoruskiej książnicy w Wilnie. Na kilka miesięcy przed śmiercią Ruta Sakowska udzieliła wywiadu, który ukazał się drukiem w „Biuletynie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie”814 pod tytułem Całe życie z Ringelblumem. Tytuł ten miał nie tylko przekaz symboliczny, nawiązujący do pracy zawodowej Ruty Sakowskiej, lecz odnosił się także do epizodu z jej młodości, kiedy to zetknęła się z późniejszym twórcą „Oneg Szabat”. W tym samym domu, w którym spędziła dzieciństwo, mieszkał ktoś ze znajomych Ringelbluma i pewnego dnia podczas pobytu w Wilnie historyk go odwiedził, a mała Ruta była tego świadkiem. Niewiele z tego spotkania zapamiętała i chyba nawet nie wiedziała o tym, że spotkany przypadkiem na korytarzu pan jest historykiem i nazywa się Emanuel Ringelblum. Dopiero po wojnie, kiedy przyjechała do Warszawy i zetknęła się z archiwum „Oneg Szabat”, rodzice jej przypomnieli ów wileński epizod.
Z domu rodzinnego Ruta Sakowska wyniosła dobrą znajomość jidysz i używała tego języka do końca w kontaktach z rodzicami. Oprócz jidysz i polskiego, których nauczyła się w dzieciństwie, w szkole dodatkowo uczyła się hebrajskiego, niemieckiego i rosyjskiego, na studiach poznała jeszcze litewski. Po przyjeździe do Polski chodziła na kursy angielskiego.
W Wilnie Ruta Sakowska uczęszczała do żydowskiego gimnazjum Zofii Gurewiczówny, mieszczącego się przy ul. Makowej 3. Do jej ulubionych nauczycielek należała Małka Chaimson-Bastomska815, która uczyła przyrody i geografii; w czasie okupacji zginęła w getcie wileńskim. Jeszcze przed wojną Ruta Sakowska zdała w gimnazjum małą maturę, a następnie przez rok uczyła się w szkole fotograficznej w Warszawie. We wrześniu 1939 r. wyjechała z rodzicami z Wilna do Pińska i tam kontynuowała naukę w szkole średniej, którą ukończyła w 1940 r. Do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej pracowała w archiwum obwodowym w Białymstoku. W czerwcu 1941 r. uciekła z rodzicami do Saratowa, później do Fergany (Uzbekistan). Początkowo była bibliotekarką w miejscowej szkole, następnie znalazła zatrudnienie w fabryce włókienniczej, gdzie po skończonym kursie została technikiem-laborantem. W lecie 1944 r. rozpoczęła studia na Wydziale Historycznym Moskiewskiego Instytutu Pedagogicznego, skąd w 1947 r. przeniosła się na czwarty rok historii na Uniwersytet Wileński. Do Wilna wrócili po wojnie także jej rodzice, matka z Fergany, a ojciec po demobilizacji z Armii Czerwonej. Po ukończeniu studiów i otrzymaniu 4 lipca 1949 r. dyplomu z wyróżnieniem Ruta Sakowska przez trzy lata pracowała jako nauczycielka w polskiej szkole w Wilnie, a od lipca 1951 r. równocześnie wykładała historię w Instytucie Pedagogicznym w Nowej Wilejce (polskim).
We wrześniu 1958 r. w ramach akcji repatriacyjnej przyjechała z rodzicami do Polski816. Już w październiku złożyła podanie o przyjęcie do pracy w charakterze pracownika naukowego w Żydowskim Instytucie Historycznym. Z nieznanych nam powodów dwa tygodnie później wystąpiła z nowym podaniem, tym razem o przyjęcie do pracy w Muzeum ŻIH. Z ankiety personalnej Sakowskiej wynika, że pracownikiem ŻIH została 1 listopada 1958 r., ale raczej nie w pełnym wymiarze godzin w Dziale Muzealnym, do którego trafiła na pełny etat dopiero w 1961 r.817, a od 1 stycznia 1967 r. była jego kierownikiem. Niezależnie od licznych obowiązków w Muzeum ŻIH Ruta Sakowska po przyjeździe do Polski zajęła się pracą twórczą. Od początku interesowała się problematyką Zagłady, przede wszystkim zaś badała losy ludności getta warszawskiego. Pierwsza jej publikacja poświęcona tej tematyce ukazała się już w 1960 r. W następnych latach napisała wiele artykułów omawiających różne aspekty życia społecznego getta. Teksty te zapowiadały przyszłą rozprawę doktorską Ruty Sakowskiej. 14 listopada 1967 r. otworzyła przewód doktorski na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Łączenie obowiązków zawodowych związanych z prowadzeniem Muzeum ŻIH i pracą naukową nie było rzeczą łatwą, dlatego w 1968 r. wystąpiła do dyrekcji Instytutu o urlop bezpłatny na dokończenie doktoratu818. W tym samym czasie w wyniku antysemickiej nagonki wielu jej kolegów zostało zmuszonych do emigracji8197. Niepewny był również dalszy los ŻIH. Władze przystąpiły do podziału zasobu archiwalnego Instytutu pomiędzy archiwa i instytucje państwowe. Archiwum Ringelbluma miało przypaść Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Ostatecznie do tego nie doszło. Wydaje się, że Ruta Sakowska nie zdecydowała się na wyjazd ze względów rodzinnych. Po uzyskaniu zgody ŻIH w kwietniu 1969 r. została przyjęta na studia doktoranckie przy Instytucie Historii PAN w Warszawie. Ostatecznie w IH PAN w Pracowni Dziejów Warszawy ukończyła pod kierunkiem prof. Mariana Marka Drozdowskiego pisanie rozprawy i 18 marca 1975 r. obroniła doktorat pt. „Życie społeczne w getcie warszawskim”820. W tym samym roku praca ta ukazała się drukiem pod zmienionym tytułem: Ludzie z dzielnicy zamkniętej. Żydzi w Warszawie w okresie hitlerowskiej okupacji: październik 1939-marzec 1943 (Warszawa: PWN, 1975)821.
Zbierając materiały do pierwszych swoich publikacji, a następnie do pracy doktorskiej, Sakowska poznawała kolejne fragmenty Archiwum Ringelbluma. Zdecydowana większość z jej 173 publikacji822 powstała na podstawie dokumentacji zgromadzonej w tej kolekcji. Była niewątpliwie badaczką znającą Archiwum bodaj najlepiej na świecie, może poza Józefem Kermiszem. Łączyła poszukiwania naukowe z pracami edytorskimi. Dość wcześnie podjęła decyzję o stopniowej publikacji kolejnych partii tych materiałów. Zawsze marzyła o udostępnieniu drukiem wszystkich dokumentów zgromadzonych przez „Oneg Szabat” i odnalezionych po wojnie. Część swoich planów zrealizowała. Udało się jej wydać w 1980 r. obszerną antologię dokumentów z drugiej części ARG, zawierającą najważniejsze świadectwa o akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim w 1942 r.823 Opublikowała również słynną relację Szlamka Winera o ośrodku zagłady w Chełmie i raport „Oneg Szabat” o Zagładzie z wiosny 1942 r.824 Wydawała ponadto inne materiały z ARG825.
Była także główną inicjatorką rozpoczęcia pełnej polskiej edycji dokumentów ARG. W 1997 r. ukazał się pierwszy tom serii Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, zawierający opracowany przez nią wybór korespondencji826. Przygotowała również kolejny tom, obejmujący dokumenty dotyczące dzieci w getcie warszawskim827. Miała czuwać nad kształtem kolejnych tomów edycji, ale z nieznanych bliżej powodów nie weszła ani do Rady Naukowej, ani do komitetu redakcyjnego nowej serii828. Oprócz wspomnianych tomów opracowanych przez Sakowską rozpoczęto wówczas prace nad tomami trzecim i czwartym829. Z różnych przyczyn dalsze działania zostały przerwane i podjęła je dopiero w 2009 r. dr Eleonora Bergman, tworząc nowy zespół redakcyjny. Dr Ruta Sakowska ze względu na pogarszający się stan zdrowia zdecydowała się wówczas już nie uczestniczyć w pracach nad edycją ARG, do końca jednak interesowała się ich przebiegiem i rezultatami.
Dorobek naukowy dr Ruty Sakowskiej nie jest łatwy do ocenienia830. Sporo pisała i publikowała swoje teksty w Polsce i za granicą. Jej opracowania ukazywały się drukiem nie tylko w języku polskim i żydowskim, lecz także angielskim, francuskim, niemieckim, portugalskim i włoskim. Z jednej strony trzeba podkreślić jej pionierskie badania nad problematyką losów ludności getta warszawskiego, nad dziejami „Oneg Szabat” i jego archiwum podziemnym, z drugiej strony jak na badaczkę o tak poważnym doświadczeniu naukowym efekty jej pracy, zarówno pod względem tematycznym, jak i źródłowym, uznać trzeba za ograniczone. W swoich podstawowych studiach prawie nie
„Biuletyn Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie” 2011, nr 1 (62), s. 20-23.
Ruta Sakowska poświęciła pamięci Małki Chaimson-Bastomskiej jedną ze swoich publikacji:
Ojciec Ruty Sakowskiej po przyjeździe do Polski pracował jako dziennikarz w redakcji „Folks-Sztyme”, matka ze względu na stan zdrowia była na rencie.
O swojej pracy w tym czasie wspomina w liście z 31 V 1968 r. do dyrektora ŻIH Artura Eisenbacha: „Przyszłam do Działu Muzealnego w 1961 r. [w pełnym wymiarze godzin, natomiast wcześniej w Muzeum była zatrudniana na dwie godziny dziennie – T.E.] Zastałam tam niechlujstwo, nieporządek i zaniedbanie. Przez sześć lat, i to prawie bez pomocy technicznej, łącząc prace porządkowe z pracą badawczą, społeczną itd., rozciągając swój dzień roboczy do dziesięciu godzin, czyściłam tę stajnię Augiasza i doprowadziłam dział do stanu, przy którym wytrzymał dwie poważne kontrole państwowe: PAN i Najwyższej Izby Kontroli, a także dwie kontrole wewnętrzne – Komisji Inwentaryzacyjnej”. Zob. Akta personalne Ruty Sakowskiej w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej AŻIH), sygn. 310 (nie podaję numeru jednostki, gdyż zespół jest w trakcie porządkowania).
W liście z 31 I 1968 r. skierowanym do dyrektora Artura Eisenbacha napisała m.in.: „Przez wszystkie te lata usiłowałam pogodzić prace organizacyjne i porządkowe z pracą naukową i popularyzatorską. Udało mi się to tylko częściowo, i to kosztem zdrowia, kosztem kontaktów towarzyskich i kosztem obowiązków wobec starych rodziców, którzy pogodzili się z faktem, że ja od wielu lat inwestuję w miraż pracy naukowej czas, siły, zdrowie i pieniądze. Zarobki moje do grudnia 1967 r. w Instytucie pomimo wkładu czasu były bardzo małe, a i z tych marnych zarobków płaciłam za maszynopisy i lekcje angielskiego. W Instytucie inkasowałam jedynie zniewagi i upokorzenia. Satysfakcja moralna, wynikająca z faktu, że komisja Najwyższej Izy Kontroli, sprawdzająca działalność Instytutu 1967 r., nie zgłosiła zastrzeżeń do działu muzealnego, stanowczo mi nie wystarcza. […] Pracuję obecnie bardzo intensywnie nad rozprawą doktorską na temat: «Życie społeczne i kulturalne w getcie warszawskim», zgłoszoną na Uniwersytecie Warszawskim. Potrzebuję pomocy. Zwracam się do Pana Dyrektora z uprzejmą prośbą o pomoc merytoryczną i organizacyjną oraz o zwykłą ludzką życzliwość, bez której nie podołam trudnym zadaniom” (
W tym czasie wyjechali m.in. Tatiana Berenstein, Adam Rutkowski, Danuta Dąbrowska, Samuel (Szmuel) Krakowski. Ruta Sakowska bardzo przeżyła ich emigrację, a szczególnie brakowało jej Tatiany Berenstein, z którą była zaprzyjaźniona.
Tytuł doktora nauk humanistycznych w zakresie historii został nadany Rucie Sakowskiej 6 V 1975 r. uchwałą Rady Naukowej Instytutu Historii PAN. Zob. odpis dyplomu w aktach personalnych Ruty Sakowskiej (AŻIH, sygn. 310).
Osiem lat później ukazało się drugie wydanie tej książki, poprawione i uzupełnione przez autorkę (
Bibliografia prac dr Ruty Sakowskiej, opracowana w większości przez nią samą, została ogłoszona przez dr Eleonorę Bergman w „Kwartalniku Historii Żydów” 2011, nr 4 (240), s. 547-556.
Ruta Sakowska,
Wiele dokumentów z ARG Ruta Sakowska zamieściła w „Biuletynie ŻIH” i „Bleter far Geszichte”.
Redaktorem edycji został prof. Feliks Tych.
Poza krótkim epizodem, kiedy kierowała Działem Muzealnym ŻIH, Ruta Sakowska nie zajmowała samodzielnych stanowisk i nie podejmowała się prowadzenia szerszej działalności organizacyjnej, naukowej, społecznej itd. Jej aktywność zawodowa skupiała się prawie wyłącznie na własnej pracy badawczej i dlatego przy ocenie jej dorobku głównie na nim trzeba bazować.