Bizancjum ok. 500-1024. Отсутствует
często aż do panowania Partów. Jedyny wyjątek od tej zasady stanowiły sporadycznie zakładane miasta w niedawno zdobytych strefach nadgranicznych, gdzie zwierzchnictwo szacha na podstawie prawa podboju nie mogło zostać podważone; albo też w odległych prowincjach, gdzie królewska władza została przywrócona. Wyjątkami od tej reguły były miasta założone przez Peroza po jego wojnie przeciw Heftalitom: Ram Peroz w regionie Raj, Roszan Peroz na granicy Gorganu i Bram Sul, oraz Szahram Peroz w Azerbejdżanie409. Założenie miasta stanowiło zawsze konkretną inwestycję, czyli zaangażowanie w jego budowę ogromnej siły roboczej oraz zasobów, dlatego też szachowie podejmowali się takiej budowy tylko w miejscach, gdzie to przyniosłoby korzyść im, a nie któremuś z wszechpotężnych arystokratów.
Obraz uporządkowanego, hierarchicznego społeczeństwa, kontrolowanego i rządzonego przez silną monarchię powinien być z konieczności ponownie przeanalizowany. Wyłania się on bowiem jedynie z późniejszych literackich źródeł okresu muzułmańskiego, takich jak At-Tabari, Al-Mas’udi, Pseudo-Al-Dżahiz410 i Listu Tansara. Ten ostatni jest przypisywany potężnemu herbedowi imieniem Tansar, który żył w III wieku, ale najprawdopodobniej powstał trzy wieki później i jest zachowany w dziele Ibn Isfandyara Ta’rich-i Tabaristan, problematycznym źródle411. Jednakże możemy uniknąć tych skomplikowanych problemów, badając źródła epigraficzne z okresu wczesnosasanidzkiego – a szczególnie z III i 1. połowy IV wieku, które poprzedzają i potwierdzają nasze późniejsze źródła literackie. Inskrypcje sugerują, że ramy struktury społecznej hierarchii powstały już za panowania Szapura I.
Najwyższą godnością, zaraz po tytule „król królów”, był szahrdaran. Ci faktycznie niezależni szachowie, których liczba wydaje się być mniejsza za panowania Sasanidów niż za panowania Arsacydów, chcieli raczej być uważanymi za wysokiej rangi członków królewskiej dynastii i oficjalnie rządzili swoimi królestwami jako królewskimi lennami. Zaraz za nimi najwyższe miejsce zajmowali vaspuhragan, z pozoru książęta z rodu królewskiego, którzy jednak nie zajmowali żadnego oficjalnego stanowiska na królewskim dworze. Jako trzeci w szeregu byli vuzurgan: członkowie wielkich arystokratycznych rodów, wliczając w to między innymi rody Suren, Karin i panów Undigan. Nie później niż około 500 roku niezdyscyplinowani przywódcy tych rodów uznawali jedynie nominalną wierność dla centralnej władzy i byli faktycznie niezależni na swym dziedzicznym terytorium.
Czwartym i zarazem najniższym tytułem udokumentowanym w inskrypcjach był azadan, który mogli nosić ludzie wolnego stanu wywodzący się z drobnej szlachty, która różniła się od arystokracji, ale najprawdopodobniej była też od niej zależna w wielu różnych przypadkach. Z tej drobnej szlachty rekrutowali się konni wojownicy, zwani asavaran, którzy stanowili trzon armii Sasanidów412. Mogą oni być również identyfikowani z inną kategorią, kadxvadayan, która zajmuje miejsce pośrednie: są oni nad azadan, ale podporządkowani vuzurgan, co widać na listach zawartych w inskrypcji z Paikuli. Z drugiej strony mogą stanowić specjalnie uprzywilejowaną grupą spomiędzy asavaran, być może pokrewną rycerzom feudalnym w średniowiecznej Europie413.
Rozwarstwienie klasowe, które wyłania się z późniejszych źródeł literackich, jest bardziej powszechne i stanowi odbicie (postasanidzkiej) awestańskiej koncepcji warstw społecznych. Na szczycie tej drabiny społecznej stoją kapłani (asronan). Po nich następują wojskowi (artestaran). Do trzeciej warstwy zaliczali się urzędnicy królewskiej biurokracji (dibiran, skrybowie). Na końcu wymieniani są członkowie gminu, również podzieleni na klasy: chłopów zajmujących się rolnictwem (vastaryoshan) i rzemieślników (hutuxshan). Jeżeli mielibyśmy połączyć obydwie hierarchie, epigraficzno-inskrypcyjną i literacką w jedno, to hierarchia inskrypcyjna szlachty powinna być postrzegana jako wtórnie rozwinięta w źródłach literackich; a z drugiej strony, hierarchia literacka nie może być współczesna epigraficznej, ponieważ nie ma żadnego dowodu na istnienie oddzielnej warstwy kapłańskiej we wczesnym okresie.
Królewska władza i jej wpływy zależały w dużym stopniu od rzeczywistej kontroli, jaką władca sprawował nad szahrdaranami, jak również i na aktywnym poparciu większości vuzurgan, albo równorzędnych grup, jakkolwiek by się nie nazywały w późniejszych okresach. Ich współpraca była konieczna do rekrutacji asavaran, którzy byli winni im wierność jako ich lennicy, a ich zgoda była wymagana do wprowadzania królewskiego opodatkowania na podległych im terytoriach. Wojskowa organizacja Sasanidów została opisana jako feudalna i była zasadniczo podobna do poprzedzającej ją militarnej organizacji Arsacydów i ta definicja może nam pomóc zrozumieć, jak działało państwo Sasanidów. Na podstawie naszej szczupłej wiedzy o wynagradzaniu korpusu zawodowych żołnierzy, możemy wnioskować, że występowało ono raczej w postaci nadań ziemi niż w formie pieniężnej, albo czegoś w tym rodzaju. Tak więc obiecująco brzmi hipoteza o armii o strukturze feudalnej, co z natury powoduje naturalne więzi zaufania i zależności, które mogą być opisane jako więź między seniorem a jego wasalem. Ponadto, jeżeli nawet ten obraz odzwierciedla dość dokładnie relację między szachem i wojownikami przypisanymi do własnego terytorium, jak również relacje między lokalnymi władcami i ich własnymi wojownikami, to nie ujawnia rzeczywistych relacji między szachem i lokalnymi władcami. Posiadłości lokalnych władców mogły być uważane za lenna przyznane im przez szacha, ale w większości wypadków ten stan rzeczy był tylko teoretyczny, odkąd konfiskata takich lenn na rzecz korony mogła być dokonana przy wykorzystaniu prostej prawnej procedury, bez uciekania się do użycia broni: jak w każdej innej monarchii feudalnej, ale nie było żadnej gwarancji, że każdy szach z dynastii Sasanidów mógł nieustannie sprawować kontrolę nad wszystkimi lokalnymi władcami.
Istnieją dowody, że wielcy arystokraci królestwa Sasanidów stworzyli również własną koncepcję uprawomocnienia władzy. Stanowiło ją utrzymanie podstawowej zasady lojalności wobec panującej królewskiej dynastii, ale to absolutnie nie oznaczało okazywania bezwarunkowej lojalności każdej zasiadającej na tronie w danym momencie osoby. Według tej koncepcji każdy szach aktualnie sprawujący władzę mógł zostać zastąpiony przez innego członka dynastii, jeżeli większość arystokratów uznała jego rządy za niesprawiedliwe i tyraniczne. Podobnie również nie uważali oni za konieczne, by sami mieli być w jakiś sposób skrępowani wyborem następcy panującego szacha. Wyznaczona przez niego osoba mogła zostać zastąpiona przez odpowiedniejszego kandydata, pod warunkiem że pochodził on z królewskiego rodu414.
System podatkowy i organizacja wojska w państwie Sasanidów
Należy teraz wyjaśnić, dlaczego w państwie, które posiadało stabilny system monetarny oparty na srebrnym bitym pieniądzu, drachmie, przez większość jego historii nadal wynagradzano za służbę wojskową nadaniami ziemi. Drahma była jedyną jednostką monetarną w stałym obiegu. Powstaje więc pytanie, czy taki prymitywny w sumie system ekonomiczny może być uważany za cechę naprawdę rozwiniętej gospodarki pieniężnej. Złote dinary były bite jedynie czasami i to raczej dla uczczenia jakichś uroczystych wydarzeń, a nie, jak się wydaje, do powszechnego obiegu. Emisje drobnych monet z brązu – takich jak merw – wydają się występować jedynie sporadycznie, być może na określone potrzeby. Ich wielkość systematycznie ulegała zmniejszeniu, stawiając coraz to większe przeszkody dla zwykłych mechanizmów rządzących codziennymi operacjami handlowymi415. Założenie, że miedziane monety jeszcze z epoki Arsacydów były nadal używane w wielu częściach królestwa Sasanidów jest nieprzekonujące416, i należy stąd wysnuć wniosek, że
Altheim i Stiehl (red.) (1954), s. 12–18; zob. też: Łukonin (1961), s. 12–19, zwł. na temat miast fundowanych przez Ardaszira I i Szapura I.
At-Tabari,
Na temat tych godności, zob. Schippmann (1990), s. 82; też Wiesehöfer (1996), s. 171–182.
Zob. Humbach i Skjaervø (1978–1983), III. 1, s. 33–34.
Rubin, Z. (2004), zwł. s. 263–272.
Zob. Göbl (1954), s. 96–99; zob. też Göbl (1971), s. 25–30; Göbl (1983), s. 328–329. Na temat Merw, zob. Loginov i Nikitin (1993a); Loginov i Nikitin (1993b); Loginov i Nikitin (1993c).
Göbl (1954), s. 98; też Göbl (1971), gdzie dalszy obieg tych monet miałby być aktualny jedynie we wczesnym okresie, nie ma tam jednak żadnego wytłumaczenia dalszych mechanizmów rządzących codziennymi operacjami handlowymi.