Bizancjum ok. 500-1024. Отсутствует
i marnotrawny, szczególnie w przypadku podatku od plonów; podlegał licznym wahaniom i pozwalał jedynie w niewielkim stopniu określać planowane dochody. Konieczność czekania na poborcę z nietkniętymi zbiorami w polu albo na drzewach oznaczało, że plon mógł zostać uszkodzony albo zniszczony, zanim mogli z niego skorzystać czy to rolnicy, czy szach. Dlatego w ten sposób można było skutecznie opodatkować jedynie ziemie należące bezpośrednio do szacha, ale nawet w królewskich posiadłościach ziemskich chciwość skorumpowanych i nieuczciwych poborców utrudniała lub całkowicie uniemożliwiała ich rzetelny pobór417.
Do końca V wieku, ciężar opodatkowania spoczywający na ludności chłopskiej stawał się coraz bardziej uciążliwy. Skomplikowane relacje z chanatem Heftalitów na wschodzie wywołały konieczność wymuszania coraz to większych danin i to w czasie, kiedy nawracające okresy głodu zmusiły szachów, by przyznać z tego powodu na krótko – i to jedynie niewielką – ulgę podatkową. Ten ucisk fiskalny przyczynił się znacznie do popularności Mazdaka, heretyckiego kapłana zaratusztriańskiego, który głosił ekonomiczną równość wszystkich ludzi i uważał wyższe klasy królestwa Sasanidów za najgorszych wrogów głoszonych przez siebie doktryn. Przez pewien czas udało mu się zdobyć nawet poparcie samego szacha Kawada I. Wydaje się, że Kawad skorzystał z tego ruchu, żeby przy jego pomocy upokorzyć stawiającą opór arystokrację418. Kiedy w końcu odwrócił się od niego i pozwolił swemu synowi go rozgromić, zmaltretowani przez ten ruch arystokraci potrzebowali królewskiego poparcia, aby podnieść się z upadku i odzyskać chociaż niewielką część swojej poprzedniej wielkości. Ze względu na taki stan rzeczy byli na przegranej pozycji i nie mogli stworzyć skutecznej opozycji przeciwko jedynej poważnej próbie wprowadzenia reformy podatkowej w królestwie Sasanidów, która została rozpoczęta najprawdopodobniej pod koniec panowania Kawada (w 531 roku), i którą kontynuował jego syn Chosroes I419.
Na podstawie powszechnego przeglądu ziem królestwa został ustalony nowy system poboru podatku gruntowego. Określono wysokość podatków od ziemi i upraw rolnych na podstawie ich wielkości i wielkości zbiorów z nich uzyskiwanych. Podatek został obliczony w drachmach, chociaż przynajmniej w jakiejś części był najprawdopodobniej nadal pobierany w towarze, którego wartość była obliczana według aktualnej wartości produktu podawanej w drachmach. Ten nowy system, skutecznie zastosowany, umożliwiłby monarsze określenie wysokości dochodów skarbu i wydatków budżetu. Jednak mógł też być postrzegany jako kolejne obciążenie dla ludności chłopskiej, głównie dlatego że jego ustalony wymiar w drachmach nie brał pod uwagę wahań w produkcji rolnej spowodowanych przez suszę, czy też inne klęski żywiołowe, albo też przez wojnę. Jednak takie myślenie oznaczałoby zignorowanie najważniejszej strony całej reformy: jeżeli dokonamy rozróżnienia między samą instytucją reformy i jej przeprowadzeniem za panowania Chosroesa oraz tym jak dalej była ona prowadzona, to cały system ukazuje się jako rozsądnie skuteczny i sprawiedliwy. Znacznie powiększył dochody skarbu koronnego, ale zawierał również wewnętrzny mechanizm pozwalający na dokonywanie stałej aktualizacji, która umożliwiała wprowadzanie ulg podatkowych lub umarzania długów, kiedy było to konieczne.
Finansowej reformie towarzyszyła reforma rolna. Wywłaszczeni rolnicy odzyskali swoje ziemie, mogli też uzyskać pomoc finansową na wznowienie uprawy ziemi i wprowadzono mechanizm niesienia pomocy gospodarstwom rolnym dotkniętym klęskami żywiołowymi. W ogólnym więc założeniu reforma ta miała skutkować utrzymaniem systemu małych gospodarstw rolnych, które można łatwo opodatkować i jednocześnie zapobiec wzrostowi ogromnych posiadłości ziemskich, których potężni właściciele mogliby uzyskać przywileje oraz immunitety i uniemożliwić w ten sposób skuteczne opodatkowanie.
Reforma Chosroesa została wprowadzona po to, aby sasanidzka organizacja wojskowa miała gotowe do walki jednostki uderzeniowe jazdy (asavaran) pozostające pod bezpośrednim dowództwem szacha i będące stale do jego dyspozycji, które otrzymywałyby regularne wynagrodzenie, przynajmniej wtedy, kiedy przebywaliby za granicą podczas kampanii wojennej. Ten korpus straży pałacowej był rekrutowany spośród młodych arystokratów, jak również wiejskiej młodzieży, która pragnęła robić karierę wojskową. Na granicach oddziały wojskowe były rekrutowane spośród koczowniczych ludów zamieszkujących pogranicze, takich jak Turcy, jak również z ludów zamieszkujących na pół niezależne enklawy państwa – na przykład Dajlam w górzystym regionie Gilan – których oddziały mogły być wykorzystane, by odeprzeć wrogie najazdy albo trzymać je w szachu, dopóki nie przybędą bardziej mobilne jednostki uderzeniowe.
Wydaje się, że podatkowy system Chosroesa cieszył się umiarkowanym powodzeniem przez kilka dziesięcioleci, dopóki trudności, które dręczyły monarchię Sasanidów, nie obnażyły jego słabości. W sferze fiskalnej jej właściwe działanie było uzależnione od wewnętrznej stabilności państwa, jego zewnętrznego bezpieczeństwa i utrzymującej się finansowej pomyślności, opartej nie tylko na dochodach pochodzących z podatku gruntowego i pogłównego od osób fizycznych – lecz również od podatku z handlu międzynarodowego, w tym przypadku z handlu jedwabiem, czy też łupów wojennych, danin hołdowniczych, czy wreszcie z dyplomatycznych subwencji. Te dodatkowe źródła dochodu były konieczne, by zapewnić bezproblemowe funkcjonowanie mechanizmu kontrolnego, który był częścią systemu podatkowego Chosroesa. Jednakże jego stabilność jako całości zbyt była uzależniona od delikatnej równowagi, jaką tylko bardzo potężny monarcha mógłby utrzymać w najbardziej sprzyjającym mu okresie i dlatego na ogromnym terytorium rozległej monarchii Sasanidów, z jej długimi granicami, został on wystawiony na niebezpieczeństwa, które groziły samemu państwu. Rosnące coraz bardziej militarne zaangażowanie się państwa zwiększało jego finansowe roszczenia i nacisk na podatników, tym samym zagrażając samemu systemowi; jeśliby bowiem władza centralna utraciła skuteczną i rzeczywistą kontrolę, to nadużycia i przekupstwo mogłyby pogrążyć w niebycie wszelkie ustalenia.
Niesłusznie zlekceważone i pomijane źródło, które wydaje się być godne zaufania w tej sprawie – Sirat Anuszirwan, dołączone do dzieła Ibn Miskawajh Tajarib a-umam – wskazuje, że do końca swojego panowania Chosroes walczył o utrzymanie funkcjonowania tego systemu420. Okazało się również, że mechanizm kontrolny był podatny na korupcję, podobnie jak i sam mechanizm opodatkowania, który miał on regulować. Ponadto również i napięte stosunki między żołnierzami i ludnością cywilną, zwłaszcza w odleglejszych strefach, zebrały swoje żniwo. I rzeczywiście, szach mógł powstrzymywać od rabunku na wiejskich podatnikach tylko tych żołnierzy, którzy pozostawali pod jego bezpośrednimi rozkazami, jak to wyraźnie widać z nakazów narzuconych przez Hormizdasa IV podczas jego podróży do Medii. Jest jednakże prawdopodobne, że nawet w ostatnich dniach życia Chosroesa wielu jego jeźdźców nie okazywało już bezwzględnej wierności szachowi i powróciło do zachowań charakterystycznych dla wielkich, faktycznie niemal niezależnych właścicieli ziemskich. Krótkie spojrzenie na pokłosie wojskowych reform Chosroesa może nam pomóc zrozumieć, co się zdarzyło.
Kruchość ustaleń finansowych służących utrzymaniu stałej armii działała przeciwko dalszemu powodzeniu reform Chosroesa. Jak już wspomniano, gospodarka Sasanidów nigdy nie była w pełni pieniężną, a konieczność zaspokojenia codziennych potrzeb armii, i to najczęściej w towarach, zmusiło władcę do ponownego wprowadzenia umowy lennej jako wynagrodzenia w standardowym wojskowym kontrakcie, i to nawet wobec żołnierzy niższej rangi. Po krótkim okresie, kiedy Chosroes próbował utrzymać stałą armię na nowych zasadach, już nawet za jego życia, asavaran w coraz większej liczbie stawali się panami włości lennych, i to pomimo działań z jego strony, aby takie lenna nie stawały się dziedziczne i w konsekwencji nie pojawiły się problemy z ich oderwaniem od ziem korony421.
Zupełnie inny obraz nakreśliła Howard-Johnston (1995a), który zakłada istnienie skutecznego systemu podnoszenia podatków, w przeciwieństwie do tego, który wówczas istniał na terytorium Cesarstwa Rzymskiego.
Skrótowy biogram i bibliografię Mazdaka, zob. Guidi (1991); Crone (1991).
Bardziej szczegółową dyskusję na temat źródeł podaje: Rubin, Z. (1995).
Dyskusja w: Rubin, Z. (1995), s. 237–239, 279–284.
TS (III. 15. 4, wyd. de Boor i Wirth, s. 141; tłum. ang. Whitby i Whitby, s. 96) pisze, że perskie oddziały wojskowe nie pobierały regularnego żołdu czy innego wynagrodzenia w czasie pełnienia służby w granicach królestwa, ale musiały jedynie liczyć na „zwyczajowe rozdawnictwo dóbr” przez szacha. To przeczy hipotezie o opłacanej regularnie zawodowej armii, o czym pisze Howard-Johnston (1995a)