Bizancjum ok. 500-1024. Отсутствует
poczucie oddania się wierze, tak silnie związanej z cesarstwem, mogło budzić duże zaniepokojenie wśród władców świata sasanidzkiego, w którego obrębie leżała większość terytorium Armenii.
Podjęta przez szacha Jezdegerda II (438–457) próba narzucenia siłą zaratusztrianizmu w 450 roku wywołała natychmiastowy opór, któremu patronowały władze Kościoła; oburzony lud skupił wokół księcia z rodu Mamikonianów, Wardana. Był on spowinowacony z katolikosem Sahakiem, którego córkę poślubił jego ojciec i dzięki temu małżeństwu ta rodzina odegrała ważną rolę w ówczesnej polityce ormiańskiej. Jak wielu innych ormiańskich książąt Wardan odwlekał przejście na zaratusztrianizm do czasu, kiedy wezwano go na dwór szacha. Ale zgodził się na dowodzenie buntem, a jeden z jego braci udał się z poselstwem, by szukać pomocy u cesarza Teodozjusza II. Jednak ten ostatni zmarł w lipcu, a cesarz Marcjan odmówił pomocy, nie chcąc wiązać swych wojsk w Armenii, mając wówczas wiele innych „atrakcji” militarnych i to bliżej domu, bo na Bałkanach446.
Przez ten pierwszy rok Ormianom udawało się powstrzymać perskie wojska. Jednak zmuszeni do stawiania czoła niezgodzie w swych własnych szeregach, nie mogli stawić oporu dużej armii perskiej wysłanej do Armenii w 451 roku. W czerwcu tegoż roku Wardan i wielu spośród arystokratów poniosło śmierć na polu bitwy pod Awarajem w środkowo-wschodniej Armenii; inni przywódcy, zarówno spośród kleru, jak i spośród ludzi świeckich, dostali się do niewoli w regionie Niszapur. I tak opór, w znaczeniu wojskowym tego słowa, został skutecznie stłumiony. Jednak Armenia była cennym nabytkiem dla państwa Sasanidów i dlatego górę wzięły umiarkowane poglądy. Zaprzestano przymusowego nawracania na zaratusztrianizm i w następnym pokoleniu trwał niełatwy pokój. Podczas panowania i rządów szacha Peroza (459–484) uwięzieni przywódcy rebelii zostali nawet wypuszczeni na wolność.
Bliskie więzi między Armenią i Gruzją stały się pośrednią przyczyną następnej próby rozluźnienia irańskiej kontroli. Córka Wardana Mamikoniana, Szuszanik, poślubiła Wazgena, gubernatora sąsiedniej prowincji Gugark. Jednak przyjął on zaratusztrianizm i w zamian otrzymał za żonę królewską księżniczkę. Jego pierwsza żona, Szuszanik, zmarła wskutek złego traktowania i została świętą męczennicą czczoną po obu stronach granicy ormiańsko-gruzińskiej447. Jej żywot jest pierwszym oryginalnym utworem w języku gruzińskim. Gruziński król, Wachtang-Gorgasali, zabił Wazgena w 482 roku, tym samym wywołując natychmiastowy gniew swego pana i suzerena, szacha Peroza. Zagrożony Wachtang szukał pomocy u Hunów poza Kaukazem i u swych chrześcijańskich sąsiadów na południu. Siostrzeniec Wardana, Wahan Mamikonian, teraz głowa tego rodu książęcego, znalazł się na czele ormiańskich sił zbrojnych, które zaangażowały się w nową rebelię, w trzydzieści jeden lat po śmierci jego wuja.
Wojskowy sukces nie był teraz bynajmniej łatwiejszy niż w przeszłości. Współpraca ormiańsko-gruzińska uległa pogorszeniu ze względu na wzajemne antagonizmy opisane wyraziście przez historyka Łazarza z Parpi, który relacjonuje ten okres szczegółowo w dziejach Wahana będącego zarazem mecenasem i bohaterem jego Historii. Ormiańskie oddziały zostały zmuszone do wycofania się w góry północno-zachodniej Armenii. Tam zostały rozbite przez wewnętrzną niezgodę, Persowie bowiem zawsze potrafili znaleźć sobie stronników wśród ormiańskiej arystokracji. Z drugiej strony perskie siły nie posiadały w pełni swej siły uderzeniowej, odkąd szach Peroz wysłał wielką armię, by zaatakować Heftalitów. Jego niespodziewana klęska i śmierć na polu bitwy w 484 roku zmieniły całkowicie sytuację. Pełni troski o uspokojenie swych krnąbrnych poddanych, których chrześcijańskie powiązania z cesarstwem mogły stanowić potencjalne źródło niebezpieczeństwa, Persowie usunęli z Armenii swego gubernatora. Na jego miejsce został wyznaczony jako marzban książę pochodzący z najwybitniejszego miejscowego rodu arystokratycznego.
Tak to Wahan Mamikonian znalazł sposób na uzyskanie wewnętrznej autonomii dla swej ojczyzny, za którą jego wuj Wardan oddał życie w 451 roku.
Uwaga ormiańskich historyków przenosi się szybko od sukcesów Wahana do zaangażowania się Armenii w bizantyjsko-perskich wojnach, które miały miejsce pod koniec VI i na początku VII wieku. Postępując tak, zdają się ignorować rosnące wyobcowanie Armenii z Kościoła cesarstwa – rozdźwięk pociągający za sobą pierwszorzędne konsekwencje kulturowe i polityczne.
Kościół ormiański jako punkt odniesienia i jego relacje z Kościołem cesarstwa
Wzrastające znaczenie Kościoła jako instytucji kulturalnej po obaleniu monarchii w 428 roku nie jest samo w sobie niczym zadziwiającym. Była to jedyna instytucja, która nie brała udziału w sporach stronnictw, i było to zarazem jedyne środowisko, w którym można było podjąć i zrealizować w jakiejś znaczącej skali działalność literacką i artystyczną. Osoby posiadające zaplecze finansowe nadal mogły studiować na uniwersytetach wschodniego wybrzeża basenu Morza Śródziemnego; zarówno greckie i syryjskie, jak również i ormiańskie źródła poświadczają obecność ormiańskich studentów w Antiochii, Bejrucie, Aleksandrii, Atenach i gdzie indziej. Ale służba państwowa jako kariera dla wykształconych osób nie była już tak pożądana po 428 roku; jedynie Kościół pozostał nadal głównym mecenasem kształcenia i nauki i tylko on mógł zaoferować awans dla ambitnych i stanowić przystań dla uczonego. Skargi Ananiasza z Sziraku w VII wieku na to, że jego rodacy nie podziwiają już uczonych, zdają się sugerować, że bez patronatu kariera nauczyciela była trudna448. Istniały w Armenii miasta, ale nie odgrywały one roli kulturalnej, takiej jak Antiochia w Syrii albo Ateny, ze zorganizowanymi szkołami i subsydiowanymi przez państwo profesorskimi katedrami.
Stosunki ormiańskiego Kościoła z większym, greckojęzycznym światem nabierała znaczenia. Ormianie byli zawsze zwolennikami greckiej nauki, ale ich nastawienie do Konstantynopola było dwuznaczne. Po części takie nastawienie odzwierciedlało polityczną sytuację; a progreckie nastawienie mogłoby zrodzić podejrzenia o nielojalność wobec szacha. Pewną rolę odgrywały tu też różnice kulturowe Ormian i Greków i wreszcie nie można pominąć bardzo silnych syryjskich wpływów w kościelnym życiu ormiańskim, w takich dziedzinach, jak rytuał Kościoła i teologiczna egzegeza, co przeszkadzało automatycznej akceptacji elementów greckich. Oficjalny rozłam między Kościołami miał nastąpić dopiero w dalekiej przyszłości, jednak etapy prowadzące do tego ostatecznego zerwania zasługują na krótki przegląd.
Ormiańska reakcja na teologiczne kwestie, które podzieliły grecką oikoumenē – debaty, które dały Ormianom okazję, by zdefiniować ostrożniej ich własną pozycję – są doskonale udokumentowane w Księdze listów. Pierwsze trzy działy tego unikalnego zbioru oficjalnych dokumentów obejmują wymianę listów pomiędzy ormiańskimi władzami kościelnymi a członkami greckojęzycznego Kościoła cesarstwa, przedstawicielami syryjskojęzycznego Kościoła w Persji oraz hierarchami kościelnymi w Gruzji w V, VI i VII wieku. Najwcześniejszy dokument stanowi list Akacjusza, biskupa Melitene, napisany wkrótce po soborze w Efezie, którego obrady miały miejsce w 431 roku449.
Melitene było jednym z miast, gdzie uczniowie Masztoca kontynuowali studia nad greką. Akacjusz miał spotkać Masztoca podczas jednej z jego podróży na terytoria rzymskie i był doskonale poinformowany o wydarzeniach w Armenii. Niedawno odegrał ważną rolę na soborze w Efezie, gdzie został potępiony Nestoriusz, patriarcha Konstantynopola (428–431) i inni teologowie antiocheńscy. Dlatego też podniósł alarm, kiedy usłyszał, że dzieła Teodora z Mopsuestii były czytane w Armenii. Chociaż Teodor z Mopsuestii był wybitnym egzegetą biblijnym ze szkoły antiocheńskiej, to jednak jego interpretacja Wcielenia została odrzucona w Efezie. Jednak w zainteresowaniu się Teodorem z Mopsuestii ze strony ormiańskiej nie było nic
Ten bunt nie jest wspomniany we współczesnych mu greckich źródłach. Informacje pochodzące z klasycznego opisu Elizeusza w zestawieniu relacji z wersją Łazarza z Parpi, zob. [Elizeusz],
O dyskusji na temat oryginalnego tekstu napisanego przez Jakoba Curtawli [Jakuba Curtawi] i późniejszych wersji w ich historycznym kontekście zob. Peeters (1935).
Jego krótka
O ormiańskiej korespondencji z Akacjuszem i patriarchą Proklosem zob. [Księga listów], tłum. franc. Tallon, s. 29–44, 53–77; o ormiańskiej reakcji na spory teologiczne zob. Sarkissian (1975); i dużo bardziej szczegółowe studium z francuskimi tłumaczeniami dokumentów: Garsoïan (1999a); o debatach teologicznych we wschodnio-rzymskim imperium zob. Grillmeier (1975–1996).