Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego (dalej AIPMS), A.5.2/47a, Stenogram z posiedzenia Rady Narodowej RP, 27 XI 1942 r.
275
Zob. np. Dariusz Libionka, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939-1945. Studia i materiały, red. Andrzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2006, s. 48-50. „Materiały przygotowane przez Henryka Wolińskiego, Stanisława Herbsta i Ludwika Widerszala składały się z dwóch części – raportu pod tytułem Likwidacja getta warszawskiego oraz sześciu załączników” (s. 49).
276
Mikołajczyk przeczytał pierwsze zdanie ósmego akapitu ulotki Protest: „Zabieramy przeto głos my, katolicy – Polacy”, ale opuścił pozostałe pięć zdań, zaczynające się od: „Uczucia nasze względem żydów nie uległy zmianie. Nie przestajemy uważać ich za politycznych, gospodarczych i ideowych wrogów Polski”. Kontynuował od pierwszego zdania dziewiątego akapitu: „Nie chcemy być Piłatami” (AIPMS, A.5.2/47a, Stenogram z posiedzenia Rady Narodowej RP, 27 XI 1942 r., k. 30).
277
Ibidem, k. 32.
278
NA, FO 371/30923, „News is reaching the Polish Government in London about the liquidation of the Jewish ghetto in Warsaw [Do rządu polskiego w Londynie docierają wieści o likwidacji getta w Warszawie]”.
279
Martin Gilbert, Auschwitz and the Allies, London: Michael Joseph, 1981, s. 93.
280
David Engel, In the Shadow of Auschwitz: The Polish Government-in-Exile and the Jews, 1939-1942, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1987, s. 198.
281
Dariusz Stola, Early News of the Holocaust from Poland, „Holocaust and Genocide Studies”, wiosna 1997, t. 11, nr 1, s. 16. Również Wood, Jankowski, Karski. Opowieść o emisariuszu, s. 174.
282
Wystarczy wymienić kilka ważniejszych prac: Walter Laqueur, The Terrible Secret: Suppression of the truth about Hitler’s „Final Solution”, New Brunswick: Transaction Publishers, 2012; Gilbert, Auschwitz and the Allies; Richard Breitman, Official Secrets: What the Nazis planned, what the British and Americans knew, New York: Hill and Wang, 1998.
283
Jest to główny argument Laqueura w The Terrible Secret. W jego przekonaniu wiedza o Zagładzie była dostępna wiele miesięcy przed oficjalną deklaracją z 17 XII 1942 r.
284
Protokół Roberta Lawa o spotkaniu 26 listopada: „Mr. Silverman and Mr. Easterman called on me this morning about the extermination of the Jews in Europe. Mr. Easterman left with me the attached document, which was handed to him last night by a member of the Polish Government [Panowie Silverman i Easterman zawiadomili mnie dziś rano o eksterminacji Żydów w Europie. Pan Easterman wręczył mi załączony dokument, który został mu przekazany wczoraj wieczorem przez członka polskiego rządu]” (NA, FO 371/30923).
285
James MacDonald, Himmler Program Kills Polish Jews, „New York Times”, 25 XI 1942, s. 10. Specjalna depesza do „The New York Times” z Londynu, 24 listopada [Special Cable to the New York Times, London, Nov. 24]. Autor artykułu opisuje „a report issued today by the Polish Government in London [raport przedstawiony dzisiaj przez rząd polski w Londynie]”.
286
Details Reaching Palestine, „New York Times”, 25 XI 1942, s. 10. „Drogą radiową” do „The New York Times”, Jerozolima, 24 listopada. „Information received here of methods by which the Germans in Poland are carrying out the slaughter of Jews includes accounts of trainloads of adults and children taken to great crematoriums at Oswiencim, near Cracow”.
287
O przyjeździe uchodźców zob. np. Engel, In the Shadow of Auschwitz…, s. 152, 198; Laqueur, The Terrible Secret…, s. 190; Gilbert, Auschwitz and the Allies, s. 88; Dina Porat, The Blue and Yellow Star of David: The Zionist Leadership in Palestine and the Holocaust, Cambridge: Cambridge University Press, 1990, s. 214; Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship…, s. 157-160.
288
Dawid S. Wyman, Pozostawieni swemu losowi. Ameryka wobec Holocaustu 1941-1945, tłum. Wacław Sadkowski, Warszawa: PIW, 1994, s. 78. W wyd. oryg.: „I regret to tell you, Dr. Wise, that these confirm and justify your deepest fears” (The Abandonment of the Jews: America and the Holocaust 1941-1945, New York: New Press, 2007, s. 51 zob. również Breitman, Official Secrets.., s. 145).
289
NA, FO 371/30917, Telegram Riegnera.
290
Zob. Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship.., s. 157-160. O stanowisku „NYT” w czasie wojny: Laurel Leff, Buried by the Times: The Holocaust and America’s Most Important Newspaper, Cambridge: Cambridge University Press, 2006; idem, When the Facts Didn’t Speak for Themselves: The Holocaust in the New York Times, 1939-1945, „The Harvard International Journal of Press/Politics”, wiosna 2000, t. 5, nr 2, s. 52-72.
291
Jak wiemy, 23 listopada Armia Czerwona po rozbiciu sił rumuńskich zamknęła wojska niemieckie w kotle, który od tego dnia zacieśniał się aż do kapitulacji 6 Armii generała Paulusa 2 II 1943 r. i zwycięstwa, należącego do najbardziej decydujących rozstrzygnięć w drugiej wojnie światowej.
292
Wystarczy wymienić niektóre najważniejsze pozycje: Yehuda Bauer, „When Did They Know?”, „Midstream” 1968, t. 14, nr 4, s. 51-58; Laqueur, The Terrible Secret.; Gilbert, Auschwitz and the Allies; Wyman, Pozostawieni swemu losowi.; Deborah E. Lipstadt, Beyond Belief: American press and the coming of the Holocaust, New York: New Press, 1986; Monty Noam Penkower, The Jews Were Expendable: Free world diplomacy and the Holocaust, Urbana: University of Illinois Press, 1983; Dariusz Stola, Nadzieja i Zagłada. Ignacy Schwarzbart – żydowski przedstawiciel w Radzie Narodowej RP (1940-1945), Warszawa: Oficyna Naukowa, 1995; Libionka, ZWZ-AK i Delegatury Rządu RP wobec eksterminacji Żydów.; Adam Puławski, W obliczu Zagłady. Rząd RP na uchodźstwie, Delegatura Rządu RP na Kraj, ZWZ-AK wobec deportacji Żydów do obozów zagłady (1941-1942), Lublin: IPN, 2009; Engel, In the Shadow of Auschwitz.
293
Stola, Nadzieja i Zagłada., s. 179.
294
Ibidem, s. 178.
295
Engel, In the Shadow of Auschwitz., s. 175-199. Tekst depeszy nadanej 19 sierpnia, odczytanej w Londynie 25 sierpnia, opublikowany w: Stola, Nadzieja i Zagłada., s. 165-166: „Od 22 lipca trwa likwidacja ghetta w Warszawie (400 tys. mieszkańców) z wielkim okrucieństwem przez policję niemiecką i pomocniczą łotewską. Na razie wywożono 5-6, obecnie do 15 tys. dziennie. Większość jest podobno mordowana w Bełżcu i Treblince, część zdaje się przeznaczona do prac przyfrontowych. Przy wywożeniu masowe zabójstwa i grabieże. W ghetcie mają pozostać wykwalifikowani rzemieślnicy i ich rodziny – kilkadziesiąt tysięcy. Dotąd wywieziono ponad 150 tys.”.
296
„Znamy bezpośrednie przyczyny, dlaczego depesza ta nie odegrała żadnej roli w historii. Została bowiem… utajniona” (Adam Puławski, Nie ujawniać czynnikom nieoficjalnym: Depesze AK o Zagładzie, „Więź” 2007, nr 7, s. 69-80, tutaj s. 76).
297
Ibidem.
298
Libionka, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów., s. 89. Cyt. za: Puławski, Nie ujawniać
