Czy „nie wierzyły”? Raymond Aron, podczas wojny redaktor pisma „France Libre” w Londynie, powiedział wiele lat później o tym, co wiedział wtedy o Zagładzie: „J’ai su mais je ne l’ai pas cru. Puisque je ne l’ai pas cru, je ne l’ai pas su [Wiedziałem, ale w to nie wierzyłem. A że nie wierzyłem, to o tym nie wiedziałem]”. Słowa te są przytoczone we wstępie filmu Lanzmanna Le Rapport Karski, 2010. Niemniej w adnotacji do depeszy Roweckiego Protasewicz podkreśla wiarygodność informacji, pochodzącej z „najwyraźniej pewnego źródła”. W moim przekonaniu „czynniki oficjalne” nie mogłyby więc później odwołać się do tego Aronowskiego „Nie wierzyłem”.
301
Stola, Nadzieja i Zagłada., s. 179.
302
David Engel sugeruje, że zasada, o której tu mowa, to „wniosek [inference]” oparty na ustalonych już przez niego faktach (idem, Readings and Misreadings: A reply to Dariusz Stola, „Polin” 1994, nr 8, s. 369). Zasada ta jest rozumiana tu jako hipoteza, która ma być jeszcze sprawdzona.
303
Engel, In the Shadow of Auschwitz., s. 175-178, oraz wspomniana w poprzednim przypisie polemika z Dariuszem Stolą, szczególnie s. 368-369.
304
Engel, Readings and Misreadings., s. 371.
305
Engel, In the Shadow of Auschwitz., s. 198: „Over four months after the deportations from Warsaw had begun, and over eleven weeks after they had come to an end, the Polish government finally broke its official silence”.
306
Engel, Readings and Misreadings., s. 370.
307
Ibidem, s. 368: „Karski’s mission required him to report not only to the Polish Government but also to Schwarzbart, Zygielbojm, and Jewish leaders in Great Britain”, i s. 370: „Karski had been charged with delivering his information to circles over which the Polish Government had no control”.
308
AIPMS, PRM 105, „Notatka dla rządu polskiego dotycząca misji Jana Karskiego w Londynie”, dokument ten jest na stronie 4 opatrzony adnotacją: „Londyn, dnia 30 listopada 1942”.
309
Stola, Nadzieja i Zagłada…, s. 172. Stola cytuje dziennik Schwarzbarta z 2 XII 1942 r.
310
Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship…, s. 110.
311
O uchodźcach do Palestyny zob. m.in. Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship., s. 158-160. Fleming podaje link do tekstu komunikatu Agencji Żydowskiej: http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/Haaretz112342.html (dostęp 8 VIII 2014 r.). Szerzej o uchodźcach: Laqueur, The Terrible Secret., s. 190-194; Gilbert, Auschwitz and the Allies, s. 8892; David Engel, Facing a Holocaust: The Polish Government-in-Exile and the Jews, 1943-1945, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1993, szczególnie przyp. 8 i 20 (s. 196 i 198).
312
Wyman, Pozostawieni swemu losowi., s. 78.
313
Engel, In the Shadow of Auschwitz., s. 198: „[the] group of Jewish exchangees from Poland had arrived in Palestine and offered their eyewitness testimony concerning what the Germans were doing to Jews on Polish soil. The essence of their tale was released to the press by the Jewish Agency on 23 November […]. Once this news was published, the government could no longer continue to draw the curtain over its own knowledge”.
314
Ibidem, s. 197; Wood, Jankowski, Karski. Opowieść o emisariuszu, s. 171.
Engel, In the Shadow of Auschwitz., s. 197: „Raczyński […] replied on 23 November that the news could not as yet be confirmed, although efforts were under way to obtain reliable intelligence”.
318
AIH, MSZ, Box 611, Folder 21, Telegram szyfrowy Raczyńskiego w odpowiedzi na pytanie Rosmarina w depeszy 74.
319
Engel, In the Shadow of Auschwitz.
320
Cyt. za: Stola, Nadzieja i Zagłada.., s. 169.
321
Ibidem.
322
AIH, MSZ, Box 611, Folder 21, Telegram szyfrowy „Polmission – Sztokholm nr 139”; David Engel pisze o tej depeszy, ale nie o adnotacji (In the Shadow of Auschwitz., s. 197).
323
Engel, Readings and Misreadings., s. 368-369; Yisrael Gutman, Shmuel Krakowski, Unequal Victims: Poles and Jews during World War Two, New York: Holocaust Library, 1986, s. 70-71; Stola, Nadzieja i Zagłada., s. 171.
324
Chciałbym tu podziękować Michaelowi Flemingowi za pomoc w udostępnieniu mi kopii tego wpisu, którego oryginał znajduje się w archiwum Yad Vashem (AYV) pod sygnaturą M2/751.
325
Zob. Stola, Nadzieja i Zagłada., przyp. na s. 170. Abraham Silberschein, działacz syjonistyczny w Polsce w latach trzydziestych, którego Schwarzbart na pewno znał, w 1942 r. prowadził w Genewie organizację stawiającą sobie za cel ratowanie Żydów – Relief Committee for the War-Stricken Jewish Population (RELICO). Był również reprezentantem Jointu w Europie. http://www.spungenfoundation.org/archive/documents/frame09/f09.p05.pdf (dostęp 5 IX 2014 r.).
326
Paweł Siudak, bliski współpracownik Mikołajczyka, był kierownikiem wydziału społecznego MSW; dwa tygodnie później, 28 listopada, spotkamy go ponownie, kiedy odbierze Karskiego po zakończeniu jego przesłuchania przez MI19 w południowo-zachodnim Londynie.
327
AYV, M2/751, Dziennik Ignacego Schwarzbarta.
328
Stola, Nadzieja i Zagłada., s. 171. Stola dodaje tu jednak tryb warunkowy: „jeśli odpowiedź Raczyńskiego była zgodna z prawdą”.
329
Fleming, Auschwitz, the Allies and Censorship., s. 148-152.
330
Andrzej Żbikowski, Karski, Warszawa: Świat Książki, 2011, s. 272.
331
AYV, M2/751, Dziennik Ignacego Schwarzbarta.
332
Gutman, Krakowski, Uniqual Victoms., s. 89.
333
Klasyczna już chyba praca Laqueura wystarczy jako podstawowy opis ogromnej ilości informacji o Zagładzie dostępnej w połowie listopada 1942 r., zob. Laqueur, The Terrible Secret.
334
AYV, M2/751, Dziennik Ignacego Schwarzbarta.
335
Engel, Readings and Misreadings…, s. 368-369, przyp. 23: „the Government had not volunteered this information to Schwartzbart”.
336
Dariusz Stola, In the Shadow of the Facts, „Polin” 1994, nr 8, s. 341.
337
Stola, Nadzieja i Zagłada., s. 171 i przyp. 68 na s. 330.
338
O radiotelegrafii i zarządzaniu szyframi przez oddziały II i VI Sztabu NW pisze Zbigniew
