Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II. Отсутствует

      Key words

      Jews, Holocaust, hiding, Polish Police, Poland, Emanuel Ringelblum

      Dariusz Libionka

      Walka i propaganda. Powstanie w getcie warszawskim z perspektywy polskiego Londynu

      „Jesteśmy okrutnie sami. I na to już zdaje się nie ma rady” (Dzienniki Schwarzbarta, 19 V 1943 r.).

      „Całym sercem biorę udział w żałobie, obchodzonej przez żydostwo po bohaterskich obrońcach getta warszawskiego. Walka bezwzględna, wydana naszemu śmiertelnemu wrogowi, Niemcom, związała losy braci naszych w umęczonej Polsce i wystawiła jeszcze raz świadectwo przyjaźni narodu polskiego dla Żydów, co w walce ghetta warszawskiego okazało się w konkretnej i jedynie możliwej w tamtych warunkach pomocy w broni i instruktorach. Biało-czerwone i biało-niebieskie sztandary, rozwinięte dumnie nad krwawymi ruinami warszawskiego ghetta, stały się symbolem braterstwa broni i trwałej przyjaźni pomiędzy obu narodami, żyjącymi na jednej ziemi” (fragment listu premiera Stanisława Mikołajczyka do Federacji Żydów Polskich w Wielkiej Brytanii, „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza”, 20 V 1944).

      Zgodnie z przewidywaniami 70. rocznica powstania w getcie warszawskim przyniosła kolejną falę okolicznościowych publikacji dotyczących samego powstania, Zagłady czy wreszcie całokształtu stosunków polsko-żydowskich. Tekstów stricte naukowych pojawiło się stosunkowo niewiele. Wbrew jednak powszechnemu odczuciu, że wszystko zostało już zbadane i opisane, wciąż jeszcze gros zagadnień wymaga podjęcia szerzej zakrojonych niż dotąd badań źródłowych oraz poczynienia korekt i uzupełnień istniejącego obrazu przeszłości. Jednym z takich tematów są reakcje rządu polskiego w Londynie na powstanie w getcie warszawskim. W tym artykule interesują mnie następujące kwestie: wiedza kręgów rządowych na temat sytuacji w getcie od połowy kwietnia do końca maja 1943 r., enuncjacje przedstawicieli władzy i działania przez nich podejmowane, a wreszcie obecność tematu w polskiej prasie118. Podstawę źródłową tekstu stanowią materiały przechowywane w archiwach Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego (AIPMS) i Studium Polski Podziemnej (SPP) w Londynie: dossier prezydenta RP Władysława Raczkiewicza, premiera i naczelnego wodza Władysława Sikorskiego, protokoły posiedzeń Rady Narodowej z okresu maj-czerwiec 1943 r. oraz korespondencja przesyłana w tym okresie z okupowanego kraju. Wykorzystano również zawartość organu prasowego rządu, „Dziennika Polskiego”, i wydawanego w Glasgow w Szkocji „Dziennika Żołnierza” (w zasobach Biblioteki Narodowej w Warszawie). Szczególnym źródłem są zapiski przedstawiciela żydowskiego w Radzie Narodowej Ignacego Schwarzbarta przechowywane w archiwum Instytutu Yad Vashem119. Niektóre z tych dokumentów były już publikowane i cytowano je w różnych antologiach, lecz zazwyczaj bez naukowego komentarza120. Opublikowane zostały również protokoły posiedzeń Rady Ministrów121 oraz dzienniki czynności Władysława Raczkiewicza122, ale nie zwróciły uwagi historyków w kontekście omawianego przeze mnie tematu.

      19 kwietnia-3 maja

      Pierwsza depesza dotycząca walk w getcie warszawskim podpisana przez Stefana Korbońskiego, szefa Kierownictwa Walki Cywilnej, została wysłana za pośrednictwem radiostacji KWC. Odczytano ją w Londynie błyskawicznie, bo następnego dnia 20 kwietnia. Przekaz był niezwykle zwięzły: „Wczoraj Niemcy rozpoczęli likwidację 35 tysięcy Żydów w getcie u nas. Żydzi się bronią. Słychać strzały i wybuchy granatów. Niemcy użyli czołgów i samochodów pancernych.

      Mają straty. W kilku miejscach pożar. Przemówcie dziś do getta”123. Wraz z depeszami odnoszącymi się do sprawy katyńskiej124 została bezzwłocznie przekazana premierowi Sikorskiemu i wicepremierowi Mikołajczykowi. Jeszcze tego samego dnia, 21 kwietnia, informacje na ten temat otrzymali członkowie rządu. Posiedzenie Rady Ministrów rozpoczęło się o godz. 11.15. Obecni byli premier Sikorski, ministrowie: Stanisław Mikołajczyk, Józef Haller, Henryk Strasburger, Stanisław Kot, Karol Popiel, Marian Seyda, Władysław Komarnicki, Jan Kwapiński, Edward Raczyński i gen. Marian Kukiel. Ministra Jana Stańczyka zastępował Ludwik Grosfeld. Protokołował Adam Romer. W punkcie pierwszym, zaraz po sprawozdaniu Sikorskiego z rozmowy z Winstonem Churchillem, wicepremier Mikołajczyk przedstawił pochodzące z „ostatnich depesz z kraju” informacje „o krwawej likwidacji getta warszawskiego (pozostałych 35 tys. Żydów) oraz o potwierdzeniu rewelacji niemieckich o ofiarach rzezi w Lesie Katyńskim”125. Sprawie katyńskiej poświęcone było poprzednie, nadzwyczajne posiedzenie rządu z 17 kwietnia. Temat stosunków polsko-sowieckich musiał rzecz jasna zdominować i to posiedzenie126. Omawiano na nim jednak inne sprawy. Rada Ministrów przyjęła do zatwierdzenia projekt protokołu polsko-brytyjskiego w sprawie zaopatrzenia inwalidzkiego, uchwalono wniosek o wydatkowanie 300 funtów na wyjazd delegata związków zawodowych do Stanów Zjednoczonych, wyrażono zgodę na przedstawienie prezydentowi wniosku na mianowanie kandydata na nowego prezesa Banku Gospodarstwa Krajowego. W punkcie piątym zreferowano, przedyskutowano i uchwalono wniosek ministra przemysłu, handlu i żeglugi w sprawie zakupu koni pełnej krwi angielskiej do celów hodowlanych w Polsce po wojnie. Wreszcie w punkcie szóstym ustalono maksymalną wysokość wypłat miesięcznych z tytułu umowy o dzieło (55 funtów), a także uchwalono utrzymanie subwencji dla pani Wandy Thugguttowej w wysokości 800 koron szwedzkich oraz wypłacanie pani Jadwidze Pohoreckiej 25 funtów miesięcznej subwencji. Posiedzenie zakończyło się o godz. 13.05. Do sytuacji w Warszawie nie nawiązano ani razu. Tak przynajmniej wynika z protokołu posiedzenia.

      22 kwietnia nadeszła kolejna dramatyczna wiadomość od Korbońskiego: „w ghetto u nas opór trwa. Całą noc słychać strzały – wybuchy – miejscami pożary”.

      Została odczytana jeszcze tego samego dnia127 i przekazana wedle rozdzielnika (naczelny wódz, minister obrony narodowej, minister spraw wewnętrznych). Nie wiadomo, czy już wówczas informacje o rozpoczęciu kolejnej fazy likwidacji getta warszawskiego i wybuchu walk przekazano członkom Rady Narodowej. Jej posiedzenie odbyło