Bizancjum ok. 500-1024. Отсутствует
wieku ogromnie się wydłużyły i rozmnożyły226. Wskazuje to na zaostrzenie kursu względem obcokrajowców. Kościół wypełnił lukę po cesarzu, kiedy okazało się, że jest on niepotrzebny jako strażnik religijnej ortodoksji. Antyłacińskie stanowisko Kościoła ortodoksyjnego można zatem postrzegać jako reakcję na poczucie, że ulega on kolonizacji przez chrześcijan zachodnich. Był to przecież okres, kiedy Marino Sanudo wyrażał obawę, że ludność znajdująca się pod panowaniem łacińskich władców była w swoim sercu oddana „greckim sprawom” i wroga w stosunku do swoich nowych panów.
Jednak to rozmnożenie „wykazów błędów łacinników” świadczy o tym, że ortodoksyjni pisarze mogli brać wtedy udział w walce o dusze, której wynik nie był całkiem przesądzony. Wierni mogli przyjmować łacińskie zwyczaje z niewiedzy lub przez brak jasności co do kwestii spornych, albo też mogli być celowo kuszeni – na gruncie materialnym lub intelektualnym – do przyjęcia chrześcijaństwa zachodniego. Ostrość, z jaką w „wykazach” potępiano związki czy małżeństwa ortodoksów z łacinnikami, sugeruje, że codzienne kontakty między ortodoksyjnymi osobami świeckimi a łacinnikami wcale nie były rzadkością, przynajmniej w miastach227. Innymi słowy, linie podziału mogły nie być tak wyraźne lub nieprzekraczalne jak na pierwszy rzut oka mogłoby się zdawać. Można sensownie uważać te „wykazy” za oznaki nowego poczucia niepewności oraz nowych okazji, jakie pojawiły się po pęknięciu imperialnej bańki, która przez tak długi czas ochraniała ortodoksów. Polityczne granice były w XIII wieku płynne, a w każdym razie cesarstwo od dawna nie obejmowało już całej strefy wiary, tak jak to było na początku średniowiecza. Z tego punktu widzenia „wykazy” były uzasadnionym wyrazem lęku rygorystycznych ortodoksyjnych duchownych i ich tożsamości kulturowo-religijnej, przy braku taxis, który miał być gwarantowany przez państwo rządzone przez cesarza228. Mimo to „wykazy” wskazują też, jak chwiejna w istocie była dotąd tożsamość średniowiecznych Bizantyjczyków albo może raczej, jak mało na ten temat pisano lub niewiele czyniono porównań, a także jak wiele zależało od rytuałów i ceremonii liturgicznych, które związane były z kilkoma fundamentalnymi wartościami, przekonaniami i tradycjami. Innymi słowy, nawet mniej lub bardziej bezmyślni „konformiści”, wierni poddani cesarza, stanowili prawdopodobnie bardziej zróżnicowane grono niż sami byli tego świadomi. Pod imperialnym parasolem i wśród widocznych symboli religijnej ortodoksji spokojnie mogła istnieć również mieszanina założeń, lokalnych zwyczajów i wyznań religijnych229.
Ukryte tendencje Bizancjum
Współgra to z wrażeniem, jakie wywołują inne szczątkowe dane na temat poddanych basileusa z okresu średniobizantyjskiego: że na różnych poziomach społeczeństwa istniały ukryte tendencje, nie uwzględnione nawet w ocalałych rejestrach podatkowych i traktatach230. Te punkty widzenia, założenia i praktyki, niekoniecznie świadomie, przeczyły zasadom ustalanym przez rządzącą elitę, podczas gdy nawet zdecydowani odstępcy mogli nie mieć pomysłu na jakąś realną alternatywę dla najwyraźniej nieodwracalnego biegu wydarzeń. Jednakże ten brak dopracowanej definicji „ortodoksji” sprawiał, że pisarze potrzebowali jej, by określić ortodoksyjne ryty, nakazy i zakazy oraz „błędy łacinników”, gdy ład imperialny zaczął się rozpadać i pojawiły się różne warianty ortodoksyjności231. Wszystko to sugeruje, że współczesny badacz może ująć cesarstwo z wielu perspektyw, jak również że za rzymską fasadą pozostaje do odkrycia jeszcze wiele ważnych, a zarazem zmiennych i trudno uchwytnych, kwestii.
Wprowadzenie – część 4
Droga na skróty do Bizancjum, przekłady tekstów
Na pierwszy rzut oka Bizancjum wydaje się niedostępne tym, którzy wcześniej się z nim nie zetknęli, zwłaszcza nieznającym greki lub łaciny, albo jednego ze współczesnych języków występujących w regionach ściśle związanych z cesarstwem. Osoby, których językiem ojczystym jest angielski, mogą czuć się jak barbarzyńcy stojący pod murami Konstantynopola, którym zabroniono wstępu, a to może zniechęcać. Jednak podobnie jak w przypadku wielkiego Miasta, tak i tu istnieją bramy i przejścia, zaś nowy przybysz może dotrzeć do pewnych punktów orientacyjnych zaskakująco szybko, zdobywając pozycje nie tak bardzo gorsze od tych, którzy są tam już od długiego czasu. Powody tego są zarazem proste i związane z charakterem niektórych typów zachowanej literatury i innych materiałów źródłowych. Nie proponujemy tu pełnego przeglądu źródeł dostępnych w przekładzie na angielski, ale zainteresowani powinni dzięki niemu znaleźć bardziej szczegółowe informacje232. O niektórych ogólniejszych wprowadzeniach do tematu jest mowa niżej (s. 97, 98).
Teksty źródłowe
Zacznijmy od spraw prostych. Istnieją różne zbiory fragmentów tekstów źródłowych, zawierające wprowadzenia historyczne i przekłady. Stanowią one dobry pierwszy punkt odniesienia dla uczniów lub nauczycieli, którzy nie są specjalistami, ale myślą o prowadzeniu zajęć o Bizancjum. Istnieje dużo tekstów źródłowych z wczesnego okresu, objętego z grubsza przez część I niniejszej książki. Opracowanie Michaela Maasa porusza większość aspektów życia w strefie bizantyjskiej od czasów nawrócenia Konstantyna Wielkiego po arabskie inwazje w VII wieku – fragmentom ważnych tekstów towarzyszą ogólne uwagi233. Maas podaje szczegółowe informacje na temat witryn internetowych stanowiących specjalistyczne przewodniki po źródłach oraz zbiory tekstów. Duży wybór tekstów dotyczących chrześcijaństwa lub innych religii przygotował, z rzeczowymi wstępami, Douglas Lee234. Dostępne są też zbiory tekstów na temat doktryny, sporów doktrynalnych i organizowanych w ich następstwie soborów235. Wschodnia granica cesarstwa stanowi temat bardzo obszernego i kompletnego tekstu źródłowego236.
Bardzo nieliczne teksty źródłowe dotyczą w całości okresów środkowo- i późnobizantyjskiego – omawianych w części II i III niniejszego tomu. Temat przeciwstawnych cywilizacji Bizancjum i islamu poruszony jest w edycji Charlesa Branda, natomiast Deno Geanakoplos daje szeroki przegląd świata bizantyjskiego od czasów Euzebiusza po włoski renesans237. Więcej jest tekstów źródłowych na konkretne tematy, na przykład świetnie dobrany zbiór żywotów świętych w Byzantine defenders of images oraz w Holy women of Byzantium238. Pierwszy tom poświęcony jest sporowi o ikonoklazm, a na ten temat istnieją też inne przekłady i rzetelne przewodniki239. Powstały również zbiory tekstów źródłowych dotyczących bliskich kontaktów Bizantyjczyków z innymi ludami, związanych na przykład ze średniowiecznym handlem240, chrystianizacją Słowian241, światem islamu242, Normanami czy krucjatami243. Mogą być one pouczające, mimo iż reprezentują odmienne punkty widzenia, często wrogie Bizancjum.
Utrata bardzo wielu pisemnych materiałów źródłowych z Bizancjum stanowi jeden z powodów, dla których w tak wielkiej mierze polegamy na obcokrajowcach w poszukiwaniu wiedzy, na przykład o topografii samego Konstantynopola, czym na szczęście żywo interesowali się pobożni podróżnicy ruscy244.
Kolbaba (2000), s. 15–16, 25–29, 170, 173–188; Kolbaba (1997).
Zob. też Kolbaba (2000), s. 17, 28, 38–39, 139–140, 152; Kolbaba (2006), s. 209–212. Por. wyżej, s. 55–56, 57, 58–59.
Na temat wyraźnej zgodności greckiej i łacińskiej muzyki liturgicznej oraz stosowania w XIV w. scholastycznej metody argumentacji przez pisarzy ortodoksyjnych zob. odpowiednio Lingas (2005); Russell (2006).
Beck (1978), s. 103–106; Kolbaba (2000), s. 46, 69–72, 95, 104–117; Cameron, Averil (2006b), s. 96–98, 112–115, 129–132.
Maguire i Maguire (2007); Baun (2007a); Shepard (2007). Zob. też Beck (1978); Mango (1980), s. 88–104.
Na temat różnych koncepcji religijnej ortodoksji wśród intelektualistów zob. Magdalino (2006).
Przekłady na język polski, zob. Bibliografia (przyp. red.).
Na temat okresu od śmierci Konstantyna Wielkiego do soboru chalcedońskiego zob.