Bizancjum ok. 500-1024. Отсутствует

---

Скачать книгу

---

się komuś lub – częściej w późnym okresie cesarstwa – opowiedzenie się za daną linią polityczną, albo i próba przekonania kogoś do czegoś. Zachowała się jedynie niewielka część takich prezentacji – i to niekoniecznie w takiej postaci, w jakiej wygłoszono je po raz pierwszy. Ta cząstka, którą przetłumaczono na angielski, najczęściej opiewała konkretne, niedawne wydarzenia, na przykład ponowne poświęcenie kościoła Hagia Sophia w 562 roku, wybudowanie łaźni pałacowej dla Leona VI, zawarcie traktatu z Bułgarią w 927 roku lub pogrzebową orację Manuela II Paleologa na cześć jego brata, Teodora263. Dziewięć oracji Aretasa – część z nich to mowy poobiednie, a inne stanowiły uroczyste powitanie relikwii, które przybyły do Konstantynopola – zredagowano z angielskimi streszczeniami264. Przetłumaczono też słynną mowę na cześć Nicei, wygłoszoną przed obliczem Andronika II przez młodego Teodora Metochitesa w 1290 roku, a także mowę przyszłego cesarza nicejskiego, Teodora II Laskarysa (1254–1258)265.

      Jedną z funkcji oratorstwa dworskiego było przyjrzenie się aktualnemu stanowi rzeczy i nieodległej przeszłości, zaakcentowanie tego, co pozytywne, oraz wskazanie wzlotów i upadków w długiej historii cesarstwa, jak również jego przyszłości. Nieprzypadkowo niektórzy ludzie pióra, wyróżniający się zarówno jako dworscy autorzy mów, jak i mówcy, pisali także o kwestiach historycznych – zwłaszcza Michał Psellos, Eustatiusz z Salonik i Niketas Choniates. Niestety, w przeciwieństwie do napisanych przez nich historii rządów lub wydarzeń z okresu, w którym żyli266, ich oracje nie zostały jeszcze przełożone na język angielski.

      Pisarstwo historyczne na dworze i poza nim

      Dla anglojęzycznych czytelników dostępne są – lub wkrótce będą – również inne wielkie prezentacje cesarskich czynów autorstwa członków dworu, na przykład Żywot Bazylego, bardzo osobiste przedstawienie przez Annę Komnenę jej ojca Aleksego I (Aleksjada) oraz sporządzony przez wielkiego logotetę Jerzego Akropolitesa opis wydarzeń od upadku Aleksego III w 1203 roku do przywrócenia Konstantynopolowi statusu Imperium Rzymskiego przez Michała VIII Paleologa w 1261 roku267. Anna kontynuowała jednak pracę również po opuszczeniu kręgów dworskich, Niketas Choniates poprawił swoją historię wkrótce po upadku Konstantynopola i w istocie główne prace historyczne często powstawały na obrzeżach życia dworskiego, a ich autorami byli pisarze znajdujący się niegdyś w centrum lub zajmujący nisze administracyjne, prawnicze bądź kościelne, nie zaś najwyższe stanowiska. Pewien dystans do najwyższych szczebli hierarchii ułatwiał tworzenie rzetelnych, mniej lub bardziej wyraźnie przychylnych prezentacji czynów aktualnie urzędujących cesarzy lub rządów panującej dynastii.

      Na ogół dotyczy to takich historyków jak Prokopiusz z Cezarei, Agatiasz Scholastyk i Teofilakt Symokatta, czyli piszących w czasach Justyniana I Wielkiego i za czasów jego następców, ale także tych tworzących w okresie, kiedy losy cesarstwa znów były opowiadane w stylu przypominającym historyków klasycznych – chodzi na przykład o Leona Diakona i Jana Kinnamosa. Istnieją angielskie przekłady ich dzieł268. W połączeniu z tłumaczeniami historii Kościoła i prac nazywanych zwykle kronikami, które mają różne priorytety i ukazują odmienne perspektywy – na przykład Kronika paschalna i prace Jana Malalasa, Ewagriusza Scholastyka, Teofanesa Wyznawcy, patriarchy Nikeforosa I (806–815) i Jana Skylitzesa – otrzymujemy ciągłe ujęcie historii wczesnego i środkowego cesarstwa w przekładzie na język angielski269.

      Listy, poematy i satyry

      Do pewnego stopnia niespecjaliści mają więc całkiem dobry punkt wyjściowy, a uzupełniają go przetłumaczone zbiory listów lub poematów ważnych osobistości czy pracowników rządowych. Listy zebrane w celu publikacji miały po części wskazywać na przynależność autorów do elity polityczno-religijnej oraz na ich znajomość Pisma Świętego i klasycznej tradycji ludowej. Jednak ich stylizowane przymioty i wymyślone archaizmy niekoniecznie pozbawiały je prostej historycznej treści. Dotyczy to zwłaszcza zebranych listów patriarchów Mikołaja I Mistyka (901–907, 912–925) i Atanazjusza I (1289–1293, 1303–1309) oraz cesarza Manuela II Paleologa, natomiast inni autorzy listów, jak Leon z Synady, Jan Mauropous i Grzegorz Akindynos, ujawniali nieco informacji o wydarzeniach w relacji cesarz–Kościół270.

      Wielki logoteta Teodor Metochites, „mąż stanu za dnia, uczony nocą”, napisał Poematy „do samego siebie”, szukając pocieszenia z powodu utraty realnej władzy271. Nie ma godnych następców Historii sekretnej Prokopiusza z Cezarei272, ale napuszoność i pobożność członków dworu cesarskiego zapewniały scenerię różnic politycznych, chętnie prowadzono tam osobistą rywalizację, jak również uciekano się do podtekstów krytycznych i satyry. Krytyka niekiedy stawała się jawna, jak w przypadku opisowych portretów Psellosa w jego dziele Czternastu bizantyjskich władców, gdzie Psellos stwierdził, że wszystkie działania cesarza są „mieszanką zła i dobra”, a także wykpiwał cesarzy, takich jak Konstantyn IX, którzy we własnych oracjach wynosili własne imię pod niebiosa273. Dziwactwa i złe uczynki dawnych cesarzy były krytykowane po zmianie dynastii, o czym świadczy pośmiertna reputacja Michała III (842–867). Także całe dynastie cesarzy były ganione przez zwolenników ikon, jak patriarcha Nikeforos i Teofanes Wyznawca.

      Opisy imperium chrześcijańskiego i jego prekursorów; inne „kroniki”

      Praca Teofanesa jest przykładem dość odmiennej perspektywy autorów, którzy interesowali się głównie boskim planem dla ludzkości od momentu stworzenia oraz sprawami mającymi bezpośrednie znaczenie dla wiary i Kościoła. W ich opowieściach pewną rolę odgrywały królestwa starożytnych Persów, Asyryjczyków i Macedończyków, jak również zmienne koleje losów Izraela. Interesowały tych autorów też czyny pierwszych chrześcijańskich cesarzy rzymskich, ale to ujęcie było zabarwione ich własnym poglądem na to, czym jest ortodoksja: cesarze heretyccy lub po prostu niemoralni spotykali się z potępieniem, a spodziewanym skutkiem ich odstępstwa było wywołanie gniewu Boga. W takim wypadku zadaniem autora było opisanie ich złych uczynków i wynikających stąd katastrof.

      Dzieło Teofanesa obejmuje okres od panowania Dioklecjana (284–305) po rok 813, ale była to kontynuacja pracy Jerzego Synkellosa, którego kronika powszechna miała być rzetelną, ciągłą chronologią wydarzeń, począwszy od Księgi Rodzaju274. Euzebiusz i Jan Malalas także śledzili wydarzenia od początku, aczkolwiek mieli nieco inne cele. Taka forma szeroko zakrojonego pisarstwa cieszyła się wśród Bizantyjczyków dużą popularnością. Późniejsi pisarze, jak w XII wieku Jan Zonaras kontynuowali tę tradycję, dołączając streszczenia wydarzeń bliższych ich czasom (dotąd nie istnieją jednak przekłady na język angielski)275. Tak więc opisywaniem wydarzeń politycznych i kościelnych częściowo zajmowali się duchowni lub pobożne osoby świeckie, które uznawały cesarstwo za byt ustanowiony przez Boga, lecz których stosunek do poszczególnych cesarzy był ambiwalentny, a czasem dość nieprzychylny.

      Inny punkt widzenia znajduje się w pracach skupiających się na ziemskich losach cesarstwa, które jednak również opierają się na różnorodnych tekstach pochodzących z długiego okresu. Jedną z takich prac jest tekst Jana Skylitzesa, obejmujący okres od akcesji Michała I w 811 roku po koniec XI wieku. Skylitzes przerobił różne starsze prace, w tym część

---

Скачать книгу