Panorama współczesnej filozofii. Отсутствует
na myśli Blaise Pascal, mówiąc o prawdach serca i prawdach rozumu?
V.3. Gutowski i Iwanicki piszą, że przyjęcie możliwości poznania zmysłowego Boga wskazuje, że doświadczenie religijne nie wymaga z konieczności istnienia specjalnej władzy niezmysłowego poznania czy „zmysłów duchowych”. Czy istnienie „zmysłów duchowych” podlega badaniu?
V.4. Przedmiotem doświadczenia religijnego, zwłaszcza mistycznego, jest w pewnym sensie ujęcie całości albo relacji części do całości. Czy jest to holizm religijny, np. w stylu W.V.O. Quine’a?
V.5. Przez doświadczenia religijne – takie jak miał Mojżesz na górze Synaj czy Szaweł w drodze do Damaszku – można rozumieć doświadczenie obecności kogoś potężnego i przyjaźnie do nas usposobionego. Czy to jest jednocześnie jedyny istotny sens objawienia?
V.6. Przedmiot doświadczeń mistycznych jest opisywany za pomocą porównań, metafor i paradoksów, a dzieła mistyków (niekiedy wielotomowe) nie są dla nas całkowicie niezrozumiałe. Czy jest brakiem szacunku dla mistyka interesować się jego przeżyciami, ale wątpić w ich przedmiotową prawdziwość?
V.7. Czasem w ostatniej fazie doświadczenia mistycznego podmiot chwilowo traci świadomość siebie i Boga. Czy wtedy – słusznie pytają Autorzy – takie doświadczenie może zachować swój charakter osobistego doświadczenia jedności z Bogiem, a nie doświadczenia jakiejś niezróżnicowanej jedności? Kto może odpowiedzieć na to pytanie?
V.8. Alvin Plantinga twierdzi, że powodem dominacji ewidencjalizmu w filozofii nowożytnej było przyjęcie poglądu, że przekonanie jest racjonalne tylko wtedy, gdy należy do jednej z dwóch klas: jest aksjomatem lub daje się wyprowadzić z aksjomatów. Czy argumenty na rzecz ateizmu odwołują się do słabego uzasadnienia empirycznego przekonań religijnych, czy do błędów formalnych popełnianych przez wierzących (jak chce Plantinga)?
V.9. William Alston twierdzi, że krytycy teizmu stawiają jego zwolennikom zarzut błędnego koła, nieuniwersalności i braku intersubiektywnych testów. Wiedza naukowa też popełnia takie błędy. Czy w równym stopniu?
V.10. Analityczny zwrot w filozofii religii polega na przyjęciu, że doświadczenia religijne mogą stanowić bezpośrednią, a nawet wystarczającą podstawę dla racjonalnych przekonań. Pozostaje jednak pytanie, czy mogą stanowić wystarczającą podstawę dla przekonań o świecie. Na czym polega różnica?
Pytania tu postawione służą lepszemu zrozumieniu problemów filozoficznych, a nie ich rozwiązaniu. Uzyskanie tego pierwszego efektu jest też pewnym osiągnięciem poznawczym. Filozofia może być jasna, ciekawa oraz inspirująca, nawet jeśli nie ogłasza niepodważalnych ustaleń.
NATURALIZM1
Jan Woleński
S ł o w a k l u c z o w e: redukcja, transcendentalizm, teza Hume’a, ogólniony kwadrat logiczny, błąd naturalistyczny
Wstęp
Naturalizm zdobywa sobie coraz większe znaczenie we współczesnej filozofii. Naturalizm – tj. pogląd odrzucający istnienie bytów transcendentnych, np. Boga, rzeczy samych w sobie w sensie Kanta i ponadempirycznych rodzajów poznania, np. apriorycznej intuicji w sensie Kartezjusza – w konsekwencji powiada, że każde prawdziwe stwierdzenie jest konstatacją na temat natury. Jest kilka przyczyn tego stanu rzeczy. Po pierwsze, naturalizm doby obecnej jest kontynuacją określonej tradycji filozoficznej. Po drugie, naturalizm (razem z antynaturalizmem, czyli jego przeciwieństwem) niejako konsumuje tradycyjne opozycje filozoficzne, np. materializm/idealizm czy empiryzm/racjonalizm, a ponadto dostarcza nowych interpretacji tradycyjnych poglądów. Po trzecie, naturalizm jest obecny nie tylko w tradycyjnie podstawowych działach filozofii, tj. ontologii (metafizyce), epistemologii (w szczególności program epistemologii znaturalizowanej) i aksjologii, lecz także problemach należących do tzw. filozofii czegoś, np. filozofii matematyki i logiki, filozofii umysłu, filozofii języka, filozofii religii, filozofii Boga itd. Po czwarte, spór naturalizmu z antynaturalizmem dostarcza interesujących argumentów filozoficznych, które dobrze odsłaniają naturę filozoficznego sporu, przy czym, z uwagi na koncepcję błędu naturalistycznego przedstawioną przez George’a E. Moore’a, szczególnie ważny jest spór dotyczący natury wartości i sposobu ich definiowania (będzie o tym mowa później). Okazuje się przy tym, że kontrowersję zarysowaną przez Moore’a można uogólnić za pomocą precyzyjnego aparatu formalnologicznego. Rozdział ten jest poświęcony przede wszystkim epistemologii, ale także dotyka innych zagadnień filozoficznych. Przedstawia nie tylko blaski naturalizmu, lecz także i jego trudności. Niemniej jednak broni naturalizmu argumentując, że antynaturalista proponuje bardzo mocne argumenty, które są na ogół znacznie bardziej wątpliwe od sugestii przedkładanych przez naturalistów. Równocześnie zaznaczam, że wiele kwestii pozostawiam otwartych, np. naturalistyczną interpretację logiki i matematyki (szersze omówienie rozmaitych kwestii związanych z naturalizmem znajdzie się u Woleńskiego – praca w przygotowaniu).
1. Ogólne uwagi o naturalizmie
Naturalizm jest obecnie jedną z najbardziej dyskutowanych koncepcji filozoficznych. Jest obecny we wszystkich trzech klasycznych działach filozofii, mianowicie ontologii, epistemologii i aksjologii. W samej rzeczy, naturalizm często konsumuje tradycyjne główne orientacje filozoficzne, np. materializm i empiryzm są jego szczególnymi wariantami. Od czasów Moore’a krytyka i obrona naturalizmu stały się centralnym problemem aksjologii, w szczególności metaetyki. W samej rzeczy, opozycja naturalizm/antynaturalizm stała się bodaj podstawowa we współczesnej myśli filozoficznej. Gdy naturalista proponuje interpretację jakiegoś problemu według swoich preferencji, antynaturalista od razu zarzuca mu tzw. błąd naturalistyczny. Dotyczy to zarówno kwestii ogólnych, np. krytyki empiryzmu przez racjonalistów czy materializmu przez filozofów, którzy podpadają pod tradycyjne rozumienie idealizmu w ontologii, jak i problemów szczegółowych. Te bardziej konkretne ilustracje są następujące (lista jest oczywiście niepełna i łatwo może być uzupełniona): przyczynowa teoria percepcji (podobnie: (a) przyczynowa teoria znaczenia) vs. intencjonalna teoria percepcji (znaczenia); (b) behawioryzm vs. mentalizm; (c) zjawiska fizyczne vs. zjawiska psychiczne; (d) psychologizm vs. antypsychologizm; (e) zjawisko vs. istota; (f) informacja fizyczna vs. informacja semantyczna; (g) składnia vs. semantyka; (h) indywidua vs. własności (uniwersalia) lub inaczej: nominalizm vs. realizm pojęciowy; (i) przyroda vs. kultura; (j) czynności vs. wytwory (psychofizyczne); (k) fakty vs. normy i wartości; (l) przyczyny vs. cele; (m) świat vs. Bóg; (n) ilość vs. jakość.
Sekwencja {pierwsze elementy w parach (i) – (n), tj. przyczynowa teoria percepcji, behawioryzm, zjawiska fizyczne, psychologizm, zjawisko, informacja fizyczna, składnia, indiwidua (nominalizm), przyroda, czynności, fakty, przyczyny, świat, ilość (cechy kwantytatywne)} ma wyraźne zabarwienie naturalistyczne, natomiast grupa {drugie elementy w parach (a) – (n), tj. intencjonalna teoria percepcji, mentalizm, zjawiska psychiczne, antypsychologizm, istota, informacja semantyczna, semantyka, własności (realizm pojęciowy), kultura, wytwory psychofizyczne, normy i wartości, cele, Bóg, jakość (cechy kwalitatywne)} dostarcza oręża antynaturalizmowi. W ogólności, naturalista albo odrzuca owe antynaturalistyczne kategorie, albo stara się je znaturalizować (por. np. Addis 1989; Lyons 1995; Woleński 2015 dla problemu naturalizacji intencjonalności). Strategia antynaturalisty polega na okazaniu wspomnianego błędu naturalistycznego i jest często wspomagana argumentacją, że obiekty denotowane przez pojęcia uznane za fundamentalne dla antynaturalizmu transcendują to, co jest przyjmowane przez naturalistów jako ostateczne, np. normy transcendują
W rozdziale wykorzystuję mój wykład inauguracyjny „Naturalizm: blaski i cienie” wygłoszony na X Polskim Zjeździe Filozoficznym w Poznaniu 15 września 2015 roku.