Panorama współczesnej filozofii. Отсутствует
Bergson był innym antynaturalistą, gdyż zaprzeczał uniwersalności poznania empirycznego jako analitycznego. Tak czy inaczej, kontrowersja naturalizm/antynaturalizm zaznacza się w każdej ze szczegółowych subdyscyplin filozoficznych, np. w filozofii umysłu, filozofii języka, filozofii percepcji, semantyce, filozofii nauki czy podstawach humanistyki. Dla porządku trzeba dodać, że mianem naturalizmu określa się również prąd literacki reprezentowany np. przez Emila Zolę, uważany (u nas np. przez Henryka Sienkiewicza) za skrajny realizm proponujący tzw. powieść fizjologiczną, tj. koncentrującą się na cielesnych zachowaniach bohaterów. Naturalizm w tym rozumieniu był przeciwstawiany literaturze romantycznej biorącej pod uwagę psychikę, wartości i czynniki idealne. Naturalizm literacki (czy ogólniej w sztuce) nie będzie dalej uwzględniany.
Ogólne określenie naturalizmu nie jest proste. Sam termin „naturalizm” (dokładniej: jego odpowiedniki w rozmaitych językach) pojawił się w XVII wieku jako oznaczający każdą doktrynę uznającą, że natura jest ostateczną podstawą i zasadą wszelkich procesów przyrodniczych i kulturowych. Został utworzony od łacińskiego słowa „natura”, nader wieloznacznego już w filozofii średniowiecznej, podobnie zresztą jak jego grecki odpowiednik, tj. termin physis (por. Goclenius 1513/1964, s. 739–747, hasła: Natura, Naturalitas, Naturale; Gawlick 1984; Gordon, Dembski 2011; Kolmer, Honnefelder, Siep, Kallhoff 2011) na temat znaczeń terminu „natura” i historii pojęcia przezeń wyrażanego). Wilhelm T. Krug (Krug 1833, t. 3, s. 17) wyróżnił trzy znaczenia terminu „naturalizm”: (a) przyrodniczy (studiowanie przyrody drogą doświadczenia; stąd filozofia naturalna jako przyrodoznawstwo, a to rozumienie jest nadal popularne w Wielkiej Brytanii); (b) w zakresie pewnych umiejętności takich jak szermierka czy taniec (z tego wziął się naturalizm w sztuce); (c) w sensie moralno-religijnym (stąd prawo naturalne przeciwstawiane prawu pozytywnemu; termin „prawo natury jest dwuznaczny, w jednym sensie oznacza prawo przyrody a w innym prawo naturalne w rozumieniu normatywnym). A oto współczesne ujęcie (Danto 1967, s. 448):
Naturalizm jest odmianą monizmu filozoficznego, według którego wszystko, co istnieje czy zdarza się, jest naturalne w sensie bytu podlegającemu wyjaśnieniu za pomocą metod paradygmatycznie egzemplifikowanych, stosowanych w naukach przyrodniczych […] naturalizm jest definiowany na zasadzie kontrastu jako odrzucający pogląd, że istnieją bądź mogą istnieć obiekty, które znajdują się poza zasięgiem naukowego wyjaśniania. Ponadto naturalizm pozostaje ontologicznie neutralny, tj. nie określa jakie specyficzne rodzaje obiektów istnieją i w jakiej ilości.
Kontrastywny charakter powyższej charakterystyki jest bezsporny i stanowi ilustrację ważnego punkt metafilozoficznego, mianowicie że charakterystyka dowolnej kategorii lub orientacji filozoficznej wymaga (z reguły lub nawet zawsze) odwołania się do ich opozycji.
Mimo rozmaitych różnic łatwo zauważyć wspólny rdzeń w podanych wcześniej charakterystykach filozofii naturalistycznej. Naturalizm w powyższym rozumieniu jest zarówno doktryną ontologiczną (to, co istnieje należy do natury i tylko do niej) oraz epistemologiczną czy też metodologiczną (metodą badawczą, tj. poznawczą jest przyrodnicza metoda naukowa). Do tego trzeba jeszcze dodać wspomniany już naturalizm w etyce (por. Tulibacki 1998) i w prawoznawstwie (por. podrozdz. 3). W obrębie tego ostatniego należy odróżnić naturalizm metaetyczny (także prawoznawczy) i naturalizm normatywny polegający na formułowaniu norm, określanych jako prawno-naturalne. W tym punkcie trzeba jednak uczynić istotne zastrzeżenie. Owe normy prawno-naturalne mogą być rozumiane jako oktrojowane przez byt nadprzyrodzony, np. Boga, lub też powstałe w ramach świata naturalnego. Tylko w tym drugim przypadku można mówić o naturalistycznej etyce normatywnej.
W ogólności, według naturalizmu, niezależnie jakiego, każde prawdziwe stwierdzenie o świecie jest prawdą o naturze (Audi 1996). To stwierdzenie ma dwie współrzędne, mianowicie ontologiczną (świat) i epistemologiczną (prawda o świecie). Te dwa komponenty trudno od siebie oddzielić. Wprawdzie filozofowie od zawsze deliberują, czym jest philosophia prima: ontologią, jak chcieli scholastycy, czy epistemologią, jak mniemał Kartezjusz, praktyka pokazuje jednak, że każdy (lub, rzec ujmując ostrożniej, niemal każdy) problem filozoficzny i jego proponowane rozwiązanie, tak jak to wyglądało w historycznie danej praktyce uprawiania filozofii, zawierają zarówno elementy ontologiczne, jak i epistemologiczne, a także aksjologiczne, o ile dany myśliciel decyduje się na ich poruszenie (wiadomo, że wielu myślicieli uważało, że etyka stanowi prote filosofia). Rozdział ten został przeznaczony do działu „Epistemologia”. Stosownie do tego skoncentruję się, w części systematycznej, następującej po uwagach historycznych (podrozdz. 2) na naturalizmie epistemologicznym, zwłaszcza na statusie epistemologii (teorii poznania) w świetle propozycji jej naturalizacji i krytyki tych przedsięwzięć przez antynaturalistów.
Podsumowując, naturalizm, podobnie jak każdy inny pogląd filozoficzny, ma bardzo różne postacie. Pewnej orientacji dostarcza wykaz szczegółowych opozycji rozpatrywanych z punktu widzenia naturalizmu i antynaturalizmu. Wielość postaci naturalizmu utrudnia ogólną charakterystykę naturalizmu jako poglądu filozoficznego.
2. Krótka historia naturalizmu
Podane opisy naturalizmu (z ostatnim włącznie) nie są bynajmniej jednoznaczne. To nie powinno specjalnie dziwić, zważywszy, że mamy tutaj do czynienia z bardzo ogólną kategorią filozoficzną, w dodatku o krótkim okresie jej funkcjonowania, przynajmniej w porównaniu z wiekiem innych wymienionych wcześniej (materializm, idealizm, empiryzm, racjonalizm itd.). Dodatkowych informacji na temat tego, czym był i jest (lub ewentualnie może być) naturalizm, dostarcza analiza historyczna2. Nie należy sobie zbyt wiele po niej obiecywać, o ile cel odwołania się do materiału historycznego byłby określony jako ostateczne (czy też nawet w miarę dokładne) doprecyzowanie pojęcia naturalizmu. To wydaje się po prostu niemożliwe, podobnie jak w wypadku innych ogólnych kategorii filozoficznych. Jednocześnie historia naturalizmu ukazuje rozmaite jego strony i przemiany oraz powody, dla których tak się działo. To zaś pozwala uchwycić, co pozostawało z danej wersji naturalizmu, a co zostało potem odrzucone czy też poniechane i dlaczego tak się stało. Niemniej jednak, moje uwagi historyczne są, siłą rzeczy, bardzo selektywne i skrótowe. Przyjmuję następujące założenia. Po pierwsze, bardzo fragmentarycznie dotykam doktryn prawno-naturalnych. Po drugie, zwracam uwagę tylko na takie poglądy, które nie wymagają zbytnich zabiegów interpretacyjnych dotyczących tego, czy należą do naturalizmu, czy też nie. Tak jest np. z Sokratesem, Lockiem, Berkeleyem czy Brentaną, których dalej pomijam. Po trzecie, niekiedy wymieniam tylko nazwiska bez nawet minimalnej charakterystyki poglądów danego autora. Po czwarte, wymieniam także czołowych antynaturalistów. Dla porządku dodam, że terminu „naturalizm” i pochodnych od niego używam także wobec poglądów, których oryginalna ekspozycja była formułowana inaczej. Po piąte, informacje bibliograficzne są zminimalizowane oraz na ogół pomijają prace źródłowe.
Naturalizm pojawił się już u zarania filozofii, mianowicie w szkole jońskiej. Przedmiotem rozważań jońskich filozofów przyrody była natura czyli physis, przy czym istotnym elementem tych spekulacji (nie jest to kwalifikacja pejoratywna) było przekonanie, że to, co dzieje się w świecie, podlega prawom. Pitagorejczycy poszukiwali wyjaśnień matematycznych, ale ich doktryna opierała się na założeniu, że liczba istnieje w naturze. Dlatego trudno ich traktować jako antynaturalistów. Demokryt, radykalny materialista, uznał prawidłowości deterministyczne za podstawowe. Z filozofów przedsokratejskich tylko Parmenides był zdecydowanym antynaturalistą. Kolejnym był oczywiście Platon. Obaj pierwsi antynaturaliści byli transcendentalistami w tym sensie, że prawdziwa rzeczywistość, tj. poznawana rozumem, przekracza to, co dostępne jest zmysłom. Był to transcendentalizm zarówno ontologiczny jak i epistemologiczny. Naturalistami byli sofiści kierujący się relatywizmem i pragmatyzmem. Szczególne znaczenie w historii filozofii naturalistycznej ma Arystoteles. Wprawdzie jego hylemorficzna koncepcja