Być może jednak chodziło o przyjście z pomocą ukrywającemu się antykwariuszowi Jakubowi Klejmanowi (z Mazowieckiej 3), którego Wierzejski i Stieglitz dobrze znali przed wojną. Klejman należał do osób, którym Wierzejski świadczył w okresie okupacji pomoc. Dziękuję Alinie Skibińskiej za wskazanie mi w tym kontekście nazwiska J. [Kuby] Klejmana.
607
Marconi, Wspomnienia z lat 1939-1945, s. 269-270.
608
Ibidem, s. 269; Potocka, Antykwariat „Miniatura”., s. 209. Zdaniem Potockiej te prace impresjonistów mogły pochodzić ze zbiorów Klejmana.
609
Marconi opisuje historię, gdy został zmuszony towarzyszyć wysokiemu urzędnikowi Abteilung Kultur, volksdeutschowi dr. Karlowi Grundmannowi (przedwojennemu pracownikowi naukowemu Uniwersytetu Warszawskiego) w zakupie prezentu urodzinowego dla gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera: „Wszystkie antywkariaty znały mnie dobrze, toteż zjawienie się w towarzystwie umundurowanego hitlerowca nie wywołało nieporozumień. Wystarczyło, że wchodząc za Grundmannem, przymrużyłem oko, a wywoływało to cień porozumiewawczego uśmiechu. Rozumiano doskonale przymusową sytuację. Wybraliśmy, jak pamiętam, akwafortę Bellotta, jeden z widoków Warszawy, dość często spotykany i w niezbyt dobrym stanie” (idem, Wspomnienia z lat 1939-1945, s. 271; por. też przyp. 40).
610
Menten mieszkał od lat dwudziestych we Lwowie i dorobiwszy się sporego majątku na handlu drzewem, zaczął kolekcjonować dzieła sztuki, głównie Holendrów i Flamandów. Wówczas to poznał Wierzejskiego, prowadzącego we Lwowie antykwariat „Lamus”, w którym był częstym klientem, a także innych antykwariuszy w Polsce oraz prywatne zbiory lwowskich kolekcjonerów.
611
Por. przyp. 28.
612
Malcolm MacPherson, The Last Victim. One Man Search for Pieter Menten, His Family’s Friend and Executioner, London 1984, s. 119-120. MacPherson podaje, że pseudonim Józefa brzmiał „Bieraszewski”. Zgodnie z listem syna Józefa, Glenna Gutnayera do mnie z 26 II 2009 r. jego ojciec „Josef had learned that Pieter Menten had stolen the family’s art [and] historic art collection following the assassination. As a member of the Polish underground my father went to Menten’s house or office during the war and posing as a non-Jewish art dealer saw paintings [podkreślenie moje – N.C.L.] stolen from his father Bernard Gutnajer’s collection [Józef dowiedział się, że Pieter Menten ukradł rodzinne zbiory sztuki i antyków, wykorzystując zabójstwo. Mój ojciec, należący w czasie wojny do polskiego podziemia, poszedł do domu czy biura Mentena i udając nieżydowskiego antykwariusza, widział obrazy skradzione z kolekcji swego ojca Bernarda Gutnajera]”. W dostępnej mi w formie faksymiliów spuściznie Josefa Mariona mowa jest o znanych mu od dzieciństwa portretach babki Fajgi i dziadka Ludwika Gutnajerów, a pseudonim Józefa miał brzmieć „Bielaszewski”.
613
Żeromska, Moja ulica Mazowiecka, s. 206.
614
Z donosu „Małeckiego” z 8 XII 1954 r. o Tadeuszu Wierzejskim (AIPN, MSW II, 001043/1169).
615
Por. np.: Lucy Dawidowicz, Appropriating the Holocaust: Polish Historical Revisionism [w:] The Holocaust and the Historians, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1981, s. 88-124; Jonathan Heuner, Auschwitz, Poland, and the Politics of Commemoration, 1945-1979, Athens: Ohio University Press, 2003; Piotr Forecki, Zbiorowe zapominanie Zagłady w PRL [w:] idem, Od„Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2010, s. 13-114; Jean-Charles Szurek, Le camp-musée dAuschwitz en 1989 [w:] idem, La Pologne, les Juifs et le communisme, Paris: Michel Houdiard Éditeur, 2010, s. 11-29; Les doutes de l’antifascisme. Table Ronde, 16 février 1990 [w:] ibidem, s. 30-51.
616
Por. Piotr Forecki, Spory o symboliczne panowanie nad Auschwitz-Birkenau [w:] idem, Od „Shoah” do „Strachu”.., s. 167-280; Geneviève Zubrzycki, Krzyże w Auschwitz. Tożsamość narodowa, nacjonalizm i religia w postkomunistycznej Polsce, tłum. Paweł Tomanek, Kraków: Nomos, 2014.
617
Jan Tomasz Gross, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny: Pogranicze, 2000, s. 91.
618
Por. Elżbieta Janicka, Tomasz Żukowski, Ci nie są z ojczyzny naszej, „Gazeta Wyborcza”, 29-30 X 2011, s. 20.
619
W polskiej literaturze zagadnienie stosunków władzy i konstruowania wspólnoty na przykładzie zagospodarowania przestrzeni symbolicznej analizują m.in. Bohdan Jałowiecki (por. idem, Przestrzeń jako pamięć, „Studia Socjologiczne” 1985, nr 2) i Lech M. Nijakowski (por. idem, Domeny symboliczne. Konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2007). „Domena symboliczna” u Nijakowskiego oznacza „terytorium, nad którym dana grupa panuje symbolicznie” (ibidem, s. 108).
620
Kategoria autorstwa Konrada Matyjaszka wypracowana w dyskusji z koncepcją Jewish space Diany Pinto (por. idem, Przestrzeń pożydowska, „Studia Litteraria et Historica” 2013, nr 2, s. 130-147).
621
Manuel Castells, Kwestia miejska, tłum. Bohdan Jałowiecki, Warszawa: PWN, 1982, s. 241. Por. przegląd literatury przedmiotu: Ewa Kaltenberg-Kwiatkowska, O oznaczaniu i naznaczaniu przestrzeni miasta, „Przegląd Socjologiczny” 2011, t. 60, nr 2-3, s. 135-165.
622
Sławomir Kapralski, Battlefields of Memory: Landscape and Identity in Polish-Jewish Relations, s. 2, paginacja za plikiem dostępnym na http://www.google.pl/#fp=4a53156037b2 9509&q=S%C5%82awomir+Kapralski+Battlefields+of+Memory; pierwodruk: „History and Memory”, jesień-zima 2001, t. 13, nr 2, s. 35-58.
623
Elżbieta Rybicka, Pamięć i miasto. Palimpsest vs. pole walki, „Teksty Drugie” 2011, nr 5, s. 202.
624
Metaforze palimpsestu nadawane są różne znaczenia: „David Harvey stosował to pojęcie, by pokazać nakładanie się na siebie różnych warstw społecznej i gospodarczej historii miast [por. idem, Kwestia urbanizacji, tłum. Andrzej Majer, „Kultura i Społeczeństwo” 1996, nr 4]. Andreas Huyssen jedną ze swych książek opatrzył podtytułem Urban Palimpsest and the Politics of Memory (2003), pokazując, jak bardzo przestrzeń miejska wrażliwa jest na zewnętrzne praktyki instrumentalizacyjne i legitymizacyjne, Felix Ackermann swoją monografię Grodna zatytułował Palimpsest Grodno (2010), wskazując tym samym na wielość współistniejących w mieście narracji narodowych, politycznych czy religijnych. Podobną symbolikę odnajdziemy też u Régine Robin (2002) w jej książce poświęconej pamięci Berlina” (Magdalena Saryusz-Wolska, O źródłach pamięci miasta w nowoczesności, „Kultura i Społeczeństwo” 2011, nr 4, s. 98-99).
625
Kapralski, Battlefields of Memory.., s. 2.
626
Ibidem.
627
Mimikra może pełnić funkcje ochronne, może też wynikać z uwewnętrznienia większościowego punktu widzenia (por. Sander L. Gilman, Jewish Self-Hatred: Anti-Semitism and the Hidden Language of the Jews, Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1986; Joanna Tokarska-Bakir, „Hassliebe”. Żydowska samonienawiść w ujęciu Sandera L. Gilmana (część pierwsza: od Hermana z Moguncji do Johannesa Pfefferkorna), „Studia Litteraria et Historica” 2013, nr 2, s. 27-59; Bożena Keff, Wuj
